آیا می‌توان تصور کرد روزی ایران و اسرائیل، دشمنان قسم‌خورده کنونی، به نزدیک‌ترین متحدان منطقه‌ای تبدیل شوند؟ این مقاله تلاش می‌کند با نگاهی منطقی و مبتنی بر داده، پتانسیل این سناریوی در حال حاضر غیرمحتمل را بررسی کند و همچنین سعی دارد با تلنگر تابوی روابط ایران و اسرائیل را بشکند.
موضوع روابط خارجی در بین طیف‌های گوناگون سیاسی ایران همانند سیاست‌گذاری‌های حزبی و گروهی اغلب آلوده به احساسات، شعار و گاهی سطحی‌نگری است. معیار و محک اصلی باید منافع ملی باشد و نه هیچ‌چیز دیگر. حوادث دراماتیک در خاورمیانه شاید بیش از سایر نقاط جهان به این گرایش هیجانی و احساسی در سیاست دامن می‌زند. از این رو لازم دانستم به رغم هجمه‌های گوناگون احساسی از چپ و راست و بدون پیش‌داوری مروری مبتنی بر فکت در مورد سیاست خارجی ایران داشته باشیم.
اکنون به این سؤال بپردازیم که مناسب‌ترین و نزدیک‌ترین متحد سیاسی ایران در منطقه چه کشوری می‌تواند باشد و چرا؟ پیش‌فرض ما این است که حکومت در ایران تغییریافته و یک حکومت ملی و میهن‌پرست بر کشور حاکم است. این به ما کمک می‌کند تا از آلودگی‌ها و تنگ‌نظری‌های مذهبی و ایدئولوژیک فاصله گرفته و نگاهی صرفاً منطقی داشته باشیم.
این بررسی باید با در نظر گرفتن متغیرهای سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و ژئوپلیتیکی به مقایسه پتانسیل روابط ایران با چند کشور مهم در منطقه بپردازد. در این سناریو ما کشورهای ترکیه، عراق، افغانستان، عربستان سعودی، اسرائیل و روسیه را موردمطالعه قرار می‌دهیم.
از آنجا که این پرسش فرضی است و به آینده‌ای بدون جمهوری اسلامی اشاره دارد، تحلیل عمدتاً بر اساس روندهای تاریخی، منافع مشترک بالقوه، و داده‌های موجود تا تاریخ کنونی (آوریل ۲۰۲۵) خواهد بود.
چارچوب تحلیل
برای ارزیابی منطقی و معنادار معیارهای زیر در نظر گرفته می‌شوند:
- منافع اقتصادی شامل حجم تجارت، سرمایه‌گذاری، و پتانسیل همکاری در بخش‌های انرژی، فناوری، و غیره.
- منافع ژئوپلیتیکی (همسویی‌ها و ناهم‌سویی‌ها) شامل همسویی استراتژیک در برابر تهدیدات مشترک، ثبات منطقه‌ای، و تعادل قدرت.
- منافع فرهنگی-اجتماعی که شباهت‌های فرهنگی، تاریخی، یا پتانسیل همکاری‌های مردم‌محور را در نظر دارد.
- موانع و چالش‌ها شامل اختلافات تاریخی، ایدئولوژیک، یا سیاسی که می‌توانند مانع همکاری شوند.
ابتدا روابط کلی ایران با کشورهای موردنظر را بررسی می‌کنیم:
۱- ایران و روسیه
همسویی‌ها و ناهم‌سویی‌ها: هر دو کشور در برابر نفوذ کشورهایی که متعلق به این منطقه نیستند همسو هستند.
تجارت ایران و روسیه در سال ۲۰۲۳ حدود ۵ میلیارد دلار بود (منبع: گمرک ایران). همکاری در انرژی و تسلیحات در حال گسترش است ولی به رغم نزدیکی و مرزهای طولانی مشترک با جمهوری‌های سابق اتحاد شوروی، روابط اقتصادی بین ایران و روسیه هیچ‌گاه به نقطه چشمگیری نرسیده است و ظاهراً موانع طبیعی مانع افزایش بیش از این است. به‌طور مثال روسیه فاقد فناوری‌های پیشرفته و محصولات باکیفیت صنعتی مورد نیاز ایران است. تا کنون تجهیزات نظامی بیشترین جذابیت در روابط اقتصادی دو کشور بوده است. پتانسیل گسترش همکاری تا حدی وجود دارد، مانند صنعت حمل‌ونقل و ترانزیت، راه‌آهن و کشتیرانی. ولی از سوی دیگر اقلام صادراتی روسیه و ایران در بسیاری موارد هم‌پوشانی دارند و این باعث تشدید رقابت به جای همکاری است. به‌طور مثال:
نفت و گاز (هیدروکربن‌ها): هر دو کشور صادرکننده عمده نفت و گاز طبیعی هستند. ایران دارای دومین ذخایر گاز طبیعی جهان و چهارمین ذخایر نفت خام است. روسیه نیز در صدر جدول صادرکنندگان گاز طبیعی و یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان نفت است. در بازارهایی مانند چین، هند و ترکیه که هر دو کشور به دنبال سهم بیشترند، رقابت شدیدی وجود دارد. با تحریم‌های غرب علیه روسیه، این کشور به بازارهایی که پیش‌تر در اختیار ایران بوده مثل هند و چین بیشتر متمایل شده است. این مسئله باعث کاهش مزیت نسبی ایران و تهدید علیه منافع ایران شده است.
حافظه تاریخی منفی مردم ایران پر از نمونه‌های دخالت‌های هولناک روسیه در ایران است. قراردادهای گلستان و ترکمانچای، دخالت‌های روسیه در امور داخلی ایران که اغلب به ضرر منافع ملی ایران تمام‌شده است. این‌ها در مواردی از طریق حزب توده ایران، نفوذ در ارتش، نفوذ در فرقه دمکرات آذربایجان و جدایی مقطعی آذربایجان از ایران و سپس معامله با غرب بر سر آذربایجان، عضوگیری وسیع شبکه جاسوسی هم به شکل مستقیم و هم از طریق شبکه حزب توده ایران و فرقه دمکرات آذربایجان و همچنین دخالت و تأثیرگذاری بر سیاست‌های این احزاب به نفع منافع روسیه و بر علیه منافع ملی ایران. اعدام و تبعید ایرانیانی که موردپسند دستگاه استالین نبوده‌اند. نمونه‌هایی از حافظه تاریخی سیاه در روابط ایران و روسیه است.
همچنین نقش روسیه در پرونده هسته‌ای ایران و تأخیر و سنگ‌اندازی در تحویل نیروگاه بوشهر و موضوع سامانه‌های دفاعی S-300 از دیگر نقاط سیاه این رابطه هستند. ایران بارها از در تعاملات بین‌المللی وجه‌المصالحه روسیه با غرب قرارگرفته است (مثلاً در قطع‌نامه‌های شورای امنیت). حمایت روسیه از حاکمیت ضدمردمی جمهوری اسلامی و توسعه شبکه روسوفیل‌ها در سپاه و حلقه حاکمیت و همچنین حمایت فعال روسیه در سرکوب‌های خونین اعتراضات مردمی در ایران، همگی روسیه را در نزد افکار ایرانیان همسایه‌ای غیرقابل اطمینان و خارج از دایره کاندید مناسب دوستی قرار داده است.
۲- ایران و ترکیه
ترکیه و ایران روابط تجاری قابل‌توجهی دارند. حجم تجارت دوجانبه در سال ۲۰۲۳ حدود ۷.۵ میلیارد دلار بود (منبع: سازمان تجارت جهانی). ترکیه به گاز ایران وابسته است و ایران از کالاهای مصرفی ترکیه بهره می‌برد. همچنین ترکیه مکانی برای پول‌شوئی و خروج سرمایه‌های رانتی و غیرقانونی برخی از اختلاس‌گران حکومتی شده که ارقام نجومی از ثروت ملی ایران را به ترکیه برده و در مسکن و ویلاهای بسیار لوکس و گران‌قیمت سرمایه‌گذاری می‌کنند. این ماجرا موردحمایت دولت‌های فعلی ترکیه و ایران نیز قرار دارد. همچنین سازمان‌های اطلاعاتی این دو کشور بر علیه نیروهای معترض در هردو کشور همکاری نزدیکی با هم دارند.
همسویی‌ها و ناهم‌سویی‌ها: زمینه‌های همکاری و پتانسیل زیادی بین ایران و ترکیه وجود دارد. از قبیل توریسم، ترانزیت، خطوط انتقال گاز و نفت ولی سیاست‌های نئو عثمانی و پان‌ترکیسم و تشدید رقابت‌های منطقه‌ای که اشغال سوریه از آخرین نمونه‌های آن بود، اختلاف بر سر تنش میان ارمنستان و آذربایجان، قطع کریدور ارتباطی ایران به قفقاز جنوبی توسط آذربایجان و با حمایت ترکیه، گسترش نفوذ ترکیه در ترکستان، تحریک و اشاعه پان-ترکیسم در آذربایجان ایران و حمایت از جدایی‌طلبی و افراطی‌گری ناسیونالیستی و مواردی از این گونه، پتانسیل‌های واقعی را تحت‌الشعاع قرار داده است و رقابت افزاینده‌ای بین ایران و ترکیه در حال شکل‌گیری است.
۳- ایران و عراق
عراق در حال حاضر بزرگ‌ترین بازار صادراتی ایران در منطقه است. صادرات ایران به عراق در سال ۲۰۲۳ حدود ۱۰ میلیارد دلار بود (منبع: اتاق بازرگانی ایران).
همسویی‌ها و ناهم‌سویی‌ها: هر دو کشور در مبارزه با داعش و ثبات منطقه‌ای همکاری دارند. زمینه‌های فراوان مبادلات تجاری، ساخت‌وساز و همکاری‌های امنیتی بین دو کشور وجود دارد؛ اما نفوذ ایران در عراق و خاطره جنگ خونین هشت‌ساله و اختلاف‌های مرزی ایران و عراق و بحث دسترسی عراق به خلیج‌فارس از طریق اروندرود مسائلی است که به‌سادگی قابل‌حل نیستند. اشتراکات مذهبی شیعی وجود دارد ولی از سوی دیگر تنش بین سنی‌های عراق با ایرانِ شیعی نیز تنشی دائمی است. این تنش‌ها و اختلافات مرزی همیشه بین دو کشور وجود داشته و بارها به درگیری نظامی کشیده شده است. تجهیزات نظامی سنگین همیشه دو سوی مرز ایران و عراق مستقر بوده است. همچنین کالاهای قاچاق بین ایران و عراق همیشه از مسائل مورد مناقشه طرفین بوده و خواهد ماند.
کشور عراق فاقد تکنولوژی‌های پیشرفته موردنیاز ایران است و از این رو و به رغم پتانسیل خوب مبادلات تجاری، محدودیت‌هایی زیادی برای گسترش همکاری بین این دو کشور نیز وجود دارد.
۴- ایران و افغانستان
تجارت ایران و افغانستان در سال ۲۰۲۳ حدود ۲ میلیارد دلار بود (منبع: گمرک ایران). ایران و افغانستان دارای اشتراکات زبانی و تاریخی بسیاری هستند. بنیادگرایی و افراطی‌گری اسلامی در افغانستان به مراتب از ایران شدیدتر است. تجارت بین دو کشور به‌طور عمده شامل سوخت و کالاهای اساسی به افغانستان است و در عوض واردات خشکبار به ایران. حجم بالای قاچاق مواد مخدر از افغانستان به ایران و همچنین حضور میلیون‌ها مهاجر افغانی در ایران و تداوم موج پایان‌ناپذیر مهاجرت، همچنین رودخانه مرزی که سرچشمه آن در خاک افغانستان است و محل تأمین آب آشامیدنی مردم جنوب شرقی ایران است از موضوعات مورد اختلاف طرفین است. با توجه به کمبود و بحران آب، انتظار می‌رود که تنش بین دو کشور روی موضوع آب و سایر موضوعات مطرح‌شده و از جمله مناقشات مرزی افزایش یابد.
۵- ایران و عربستان سعودی
پس از عادی‌سازی روابط در سال ۲۰۲۳، تجارت ایران و عربستان در حال رشد است، اما هنوز بسیار محدود است (کمتر از ۱ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۴). بیشتر عربستان از ایران بهره می‌برد و درآمدهای هنگفتی از طریق حجاج به آن کشور جاری می‌شود.
همسویی‌ها و ناهم‌سویی‌ها: هر دو کشور می‌توانند از ثبات بازار نفت سود برده و در این زمینه با هم همکاری کنند. عربستان سعودی فاقد توانایی‌ها و تکنولوژی‌های مدرن و موردنیاز ایران است. تفاوت فرهنگی بین دو کشور بسیار زیاد است. این دو کشور به دلایل تاریخی و مذهبی (شیعی-سنی) همیشه در رقابت با یکدیگر بوده و سعی کرده‌اند که با تقویت نیروهای نیابتی در منطقه جای پای خود را تقویت کرده و یکدیگر را از میدان رقابت به در کنند. در جنگ ایران و عراق، عربستان یکی از حامیان جدی صدام و از تأمین‌کنندگان مالی ماشین جنگی صدام علیه ایران و تمامیت ارضی ما بود.
عربستان در چند مورد در ایران سرمایه‌گذاری کرده است ولی به دلیل اختلافات یا ریسک‌های سرمایه‌گذاری، از بازار ایران خارج شد. در مواردی مانند برند صافولا قطع همکاری صورت گرفت. به پیروی از آن امارات نیز از‌هایپر استار ایران خارج شد. عربستان همواره خواهان ادامه حیات جمهوری اسلامی بوده است ولی به شرط آن که ضعیف، تحت کنترل و از لحاظ اقتصادی کاملاً ناتوان، محتاج و شکننده باقی بماند. عربستان مخالف ایرانی ملی، آزاد و قدرتمند است. همچنین حضور و جنایات اعراب در طول صدها سال در ایران و پایان دادن به امپراتوری ایرانی و تحمیل اسلام متحجر به ایران متمدن‌تر آن روز، کشتار وسیع، تحقیر و تجاوز و نابودی و آتش زدن گسترده کتاب‌های ارزشمند علمی آن زمان، از خاطره‌های بسیار تلخ و غیرقابل فراموش ایرانیان است. این حجم از ناهم‌سویی، روابط بین ایران و عربستان را نامطلوب و محدود می‌کند.
۶- ایران و اسرائیل
تولید ناخالص داخلی اسرائیل در سال ۲۰۲۴ حدود ۵۳۰ میلیارد دلار بوده است (منبع: بانک جهانی). این کشور در زمینه فناوری پیشرفته (صادرات فناوری ۶۰ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۳) پیشرو است.
همسویی‌ها و ناهم‌سویی‌ها: در یک سناریوی پسا-جمهوری اسلامی، ایران احتمالاً به دنبال کاهش نفوذ گروه‌های نیابتی (مانند حزب‌الله) و تمرکز بر منافع ملی خواهد بود. اسرائیل نیز به دنبال کاهش تهدیدات از سوی این گروه‌ها است. هر دو کشور می‌توانند از ثبات منطقه‌ای سود ببرند. ایران و اسرائیل در برابر نفوذ فزاینده ترکیه یا گروه‌های افراطی (مانند داعش) منافع مشترکی دارند.
منابع آبی و محیط زیست: هر دو کشور با چالش‌های زیست‌محیطی (مانند کمبود آب) و مشکلات کشاورزی مواجه‌اند. ولی اسرائیل در هردو مورد در حوزه تکنولوژی حرف اول را در جهان می‌زند. ایران به شدت نیازمند فناوری‌های اسرائیل در کشاورزی و مدیریت بحران آب است.
فناوری و نوآوری: اسرائیل یکی از رهبران جهانی در فناوری پیشرفته و سایبری نیز هست. ایران با نیروی انسانی تحصیل‌کرده و منابع طبیعی می‌تواند شریک جذابی برای اسرائیل باشد.
انرژی: ایران می‌تواند گاز و نفت خود را به بازارهای جهانی متصل به اسرائیل عرضه کند، به‌ویژه از طریق خطوط لوله‌ای که به مدیترانه می‌رسند.
تجارت: پتانسیل حجم تجارت بالقوه بین دو کشور به دلیل مکمل بودن اقتصادها (فناوری اسرائیل در برابر منابع ایران) می‌تواند قابل‌توجه باشد. در حال حاضر تجارت مستقیم بین ایران و اسرائیل صفر است، اما پتانسیل همکاری در انرژی و فناوری می‌تواند میلیاردها دلار ارزش داشته باشد (تحلیل بر اساس مدل‌های همکاری مشابه اسرائیل با امارات پس از توافق ابراهیم).
مواردی مانند محصولات کشاورزی، خشکبار، فرش، زغفران و پسته، فناوری‌های تکنولوژیک، هوش مصنوعی، همکاری‌های آکادمیک، توریسم، پردازش ابرداده‌ها، علوم پزشکی، حوزه‌های هنری و به ویژه صنعت موسیقی و سینما و ده‌ها مورد دیگر پتانسیل‌های بزرگ و جدی وجود دارد.
فرهنگی و تاریخی: روابط تاریخی یهودیان و ایرانیان به دوران هخامنشی (نجات یهودیان توسط کوروش) بازمی‌گردد. این تاریخچه که در تورات هم به آن اشاره‌شده، می‌تواند به‌عنوان پایه‌ای برای همکاری‌های فرهنگی و دیپلماسی عمومی عمل کند. جامعه یهودیان ایرانی‌تبار در اسرائیل (حدود ۲۰۰,۰۰۰ نفر) می‌تواند به‌عنوان پلی برای روابط مردم‌محور عمل کند.
نکته مهم دیگر اینکه ما با اسرائیل مرز زمینی نداریم و از این رو هرگز مشکلات و تنش‌های مرزی و ادعاهای مرزی بین دو کشور نبوده و هرگز هم نخواهد بود. در جنگ ایران و عراق، کشور اسرائیل به شکل غیرمستقیم از ایران حمایت می‌کرد. رادیو اسرائیل روزانه آدرس مختصات جغرافیایی (گِرا) نقاط حساس و نظامی عراق را به ایران می‌داد. حتی گفته می‌شود که با شیوع گسترده بیماری سالَک در بین سربازان ایرانی، داروی تزریقی سالَک از اسرائیل تهیه شد و کمک بسیار بزرگی به نیروی نظامی ایران بود. خود من یکی از افرادی بودم که در منطقه جنگی با کمک همین داروها بیماری سالکم درمان شد.
بررسی اهمیت رابطه به استناد به ارقام
در این قسمت جدولی تهیه‌شده است شامل پارامترهای مهم در سیاست خارجی ایران با شماری از همسایگان کلیدی آن از جمله ترکیه، عراق، عربستان سعودی، افغانستان و روسیه. جدول بر اساس مدل ارزیابی چندشاخصی (MCDA)، هفت شاخص کلیدی تعریف و وزن‌دهی شده‌اند شامل تضاد تاریخی، همکاری اقتصادی، هم‌راستایی ژئوپلیتیکی، همکاری امنیتی، نزدیکی فرهنگی، ریسک بی‌ثباتی، و پتانسیل همکاری تکنولوژیک. امتیازها نیز بر اساس داده‌های تاریخی و تحلیل‌های موجود (مانند گزارش‌های بروکینگز) و با کمک هوش مصنوعی محاسبه‌شده‌اند.
نتیجه تحلیل نشان می‌دهد که اسرائیل، بهرغم فاصله جغرافیایی، با اختلافی معنادار بالاترین ظرفیت همکاری استراتژیک با ایران را دارد. در این جدول به هر یک از این عوامل امتیازی داده‌شده است که بر اساس داده‌های آماری معتبر تهیه‌شده است. این امتیازها در ضریب اهمیت آن‌ها که برای تمام کشورها یکسان است ضرب شده و مجموع امتیاز به‌دست‌آمده را به شکل مقایسه‌ای به ازا هر کشور محاسبه کرده که مشاهده می‌فرمایید.
جمع‌بندی
وقتی راجع به ایران صحبت می‌کنیم، منظورمان فقط جمهوری اسلامی و قتل و ترور و اعدام‌هایش نیست. به همین ترتیب اسرائیل هم فقط نتانیاهو یا مناخم بگین و … نیست. ما می‌توانیم با بسیاری از عملکردها، اتفاق‌ها، سیاست‌های هریک از این کشورها در هر برهه تاریخی موافق یا مخالف باشیم. ولی رابطه سیاسی و تجاری بین هر کشوری فقط مبتنی بر منافع ملی است و هیچ‌چیز دیگری دخیل نیست. ما می‌توانیم با سیاست‌های اسرائیل در قبال فلسطین یا شهرک‌سازی و پیشروی حوزه تحت حفاظت اسرائیل موافق یا مخالف باشیم ولی همان‌طور که گفته شد، روابط بین کشورها را منافع ملی آن‌ها تعیین می‌کند.
نتیجه محاسبات جدول فوق و دلایل و آمارهای مطرح‌شده در این نوشته نشانگر آن است که اسرائیل با تفاوتی معنادار، بیشترین امتیاز برای توسعه همکاری‌های سیاسی و تجاری با ایران را در منطقه دارد. از این رو قطع رابطه با آن بر خلاف منافع ملی کشور ماست.
اسرائیل به دلیل اقتصاد پیشرفته و مکمل بودن با منابع ایران، پتانسیل همکاری بیشتری نسبت به ترکیه، عراق، افغانستان، عربستان، یا روسیه را با ما دارد. روابط ایران و روسیه استراتژیک اما نامتوازن است. همکاری با اسرائیل می‌تواند برای ایران دسترسی به فناوری‌های پیشرفته‌تر و بازارهای غربی را فراهم کند. کشورهایی مانند افغانستان، عراق، عربستان محدود به مبادلات تجاری هستند ولی رابطه با اسرائیل فراتر از هر کشور دیگری در منطقه برای ایران آورده‌های سرنوشت‌ساز دارد. ما با همسایگان خود اختلافات مرزی و تنش‌های تاریخی فراوانی داریم، در حالی که با اسرائیل هیچ‌یک از این مشکلات وجود ندارد.
امیدوارم این نوشته تلنگری برای شکستن تابوی اسرائیل در اذهان ما باشد.
از شعر “برای تو”
جهان
اگر به دست‌های مهربان سپرده شود،
نه جنگ خواهد ماند
نه دیوار.
دوست می‌دارم
تا جهان را
با تو قسمت کنم.
-احمد شاملو-
ه. آذرخش
۲۶ آوریل ۲۰۲۵
برگرفته از ایران امروز
منابع:
بانک جهانی (World Bank): داده‌های اقتصادی اسرائیل و ایران.
صندوق بین‌المللی پول (IMF): تخمین تولید ناخالص داخلی ایران.
سازمان تجارت جهانی (WTO): آمار تجارت ترکیه و اسرائیل.
اتاق بازرگانی ایران: صادرات ایران به عراق.
گمرک ایران: تجارت با افغانستان و روسیه.
تحلیل‌های ژئوپلیتیکی از گزارش‌های موسسه بروکینگز و شورای روابط خارجی (CFR) برای روابط منطقه‌ای.
– CIA World Factbook (2023 Edition)
– IMF Economic Outlook Reports 2023-2024
– SIPRI Yearbook 2023
– Brookings Institution: Iran and Regional Dynamics
– Oxford Middle East Studies Journal: Iran-Israel Strategic Outlook
– Washington Institute for Near East Policy (WINEP) Reports 2023
– Israel Water Authority Reports 2022
– UN FAO: Reports on Israeli Agricultural Technology Exports
