تکامل مفهوم «شهروند» از «امت» دینی و «ملت» عرفی به فرد خودآگاه و صاحب‌عقیده و رأی، حاصل یک‌روند پیچیده و طولانیست. روندی که گسترش آموزش همگانی و ارتباطات جهانی نقش مؤثر و تعیین‌کننده در آن داشته است.
بااین‌همه مفهوم «مردم» در علوم سیاسی و اجتماعی و فلسفه همواره یک مفهوم انتزاعی بوده است! یک مفهوم کلی که از یکسو تمام بحث‌وجدل فلاسفه سیاسی بر سر اعتلا و ارتقاء زندگی آن و پاسخ به پرسش «آنچه باید باشد» بوده و از سوی دیگر تمام تلاش سیاست و سیاستمداران برای جلب آرای آن است. هراندازه «مردم» در نزد علوم سیاسی و فلاسفه، عام و انتزاعی است به همان اندازه نزد سیاست و سیاستمداران، خاص و واقعی است!
مردم عام و انتزاعی همانست که در مارپیچ طولانی تاریخ به‌طور جزئی در جوامع مختلف و به‌طورکلی به اسم جامعه بشری همواره زنده و حاضر است و به دلیل گستردگی مکانی و زمانی و تناقضات طبیعی که با خود حمل می‌کند، نمی‌توان تعریف دقیقی از شکست و پیروزی آن به دست داد.
مردم خاص و واقعی همان است که در مارپیچ‌های گسسته‌ی جوامع مختلف در شکست‌ها و پیروزی‌های مکرر می‌میرد و زنده می‌شود؛ خطا می‌کند؛ دست به جنایت می‌زند؛ بر قله‌های افتخار اختراعات و اکتشافات می‌ایستد؛ و در خود از هیتلر و خمینی و استالین و مائو و پل پوت و دیگر جنایتکاران و ویرانگران تا گاندی و ماندلا و قهرمانان بی‌نام‌ونشان صلح و آزادی و فرهنگ‌سازان و هنرمندان می‌پروراند.
مردم عام و انتزاعی یعنی تاریخ! تاریخ جامعه بشری! این تاریخ بدون مردم عام و انتزاعی وجود ندارد چراکه گیاهان و جانوران و کوه و دشت و بیابان، شاهد و مورّخ و تاریخ ندارند!
مردم خاص و واقعی یعنی ما! همین‌که هستیم! یعنی هرکدام از همگان در کشور خود! ما درحالی‌که از مردم انتزاعی دفاع می‌کنیم و برای حقوق انسانی افراد آن حنجره می‌خراشیم، ممکن است به دلایل مختلف ازجمله تفاوت‌های موجود، تاب تحمل ایستادن در کنار «مردم واقعی» را نداشته باشیم! پس از کدام «مردم» سخن می‌گوییم؟! از خودمان؟!
دو نکته را نیز باید افزود:
یک، حساب سرکوبگران مردم، چه انتزاعی و چه واقعی، چه خاص و چه عام، جداست! از همین رو تاریخ «زباله‌دان» نیز دارد!
دو، اختلاف فکری انسان‌ها می‌بایست در سطح «مخالفت نظری» مهار و مدیریت شود چراکه اگر به «مخالفت وجودی» تبدیل شود آنگاه از یکسو نباید از ظهور جنایتکاران در قدرت تعجب کرد و از سوی دیگر شاهد انواع آپارتاید و تباه‌کاری علیه همگان، یعنی خودمان، خواهیم بود.
الاهه بقراط