مرداد امسال یک صد و هشت سال از استقرار مشروطیت در ایران می‌گذرد؛ رویدادی که نقطه عطفی در تاریخ معاصر ایران بشمار می‌رود و بخشی از اهداف و مطالبات نوین مدنی را برای ایرانیان محقق ساخت و بخشی از آن مطالبات تاکنون به محاق فراموشی و موانع تاریخی و معرفتی رفته است؛ سخن از ماهیت، پیش‌زمینه‌ها و نتایج مشروطیت در ایران فرصت دیگری را می‌طلبد.
به مناسبت انتشار کتابی از بیژن جزنی درباره مشروطیت و به زبان ترکی که اولین متن در این مورد در ترکیه بشمار می‌رود، می‌توان به اهمیت دوران‌ساز مشروطیت در تاریخ ایران اشاره کرد و از معرفی کتاب «انقلاب مشروطیت ایران نیروها و هدف‌ها» نوشت. این کتاب با ترجمه رامین جبارلی و تورکان اورمولو و توسط انتشارات کایناک در استانبول با عنوان İRAN MEŞRUTİYET DEVRİMİ Güçler ve Amaçlar(۱۹۰۶-۱۹۱۱) منتشر شده است. متن اصلی آن که پایان‌نامه دانشگاهی بیژن جزنی است، در سال ۱۳۴۱ نوشته شده و با تاخیری ۴۳ ساله (۱۳۸۴) در پاریس توسط سازمان اتحاد فدائیان خلق ایران منتشر شده است.
بیژن جزنی در سه فصل اصلی با زیر‌بخش‌هایی از عواملی که منجر به وقوع انقلاب مشروطیت در ایران شد و جریانات و افرادی که در آن شرکت داشتند و نتایجی که در ایران به بار آورد نوشته است. فصل اول با عنوان انقلاب مشروطیت ایران به بررسی عواملی می‌پردازد که منجر به وقوع انقلاب شدند. وی از زمینه‌های تاریخی عصر صفویه و قاجاریه در ارتباط با دیگر کشورهای اروپایی می‌نویسد و شرایط اجتماعی و اقتصادی شهرهای ایران را تحلیل می‌کند. در بخش دیگری از این فصل بیژن جزنی از اقدامات نوگرایانه دوران عباس میرزا- امیرکبیر و سپهسالار می‌نویسد و آن‌ها را در شکل‌گیری انقلاب مشروطیت بررسی می‌کند. در بخش دیگر از اولین جنبش‌های اجتماعی دوران پیشامشروطه سخن رفته است و با گزارشی کوتاه از وضعیت منجر شده به انقلاب مشروطیت در شهرهایی چون تبریز و اصفهان و تهران و چگونگی برخورد دربار و سفارت‌خانه‌ها، فصل اول تمام می‌شود.
جزنی در فصل دوم از اهداف و جریانات مشروطیت می‌نویسد. نیروها و گرایشاتی که در دوران مشروطیت فعال بودند از زمینه‌های نوشتاری جزنی در بخش اول این فصل بشمار می‌روند. پایگان دینی و رهیافت دوگانه آنان به مشروطیت در بخش دوم بررسی شده است. بخش دیگری از این فصل به بررسی و کارکرد نیروهای ملی و چپ‌گرایی می‌پردازد که در وقوع انقلاب مشروطیت نقش اساسی داشتند. بخش چهارم هم به بررسی و تحلیل اهداف انقلاب مشروطیت می‌پردازد.
فصل سوم را جزنی به روش‌های نیروهای سیاسی در مشروطیت اختصاص داده است. کنش‌های مشروطه‌خواهان و نیروهای سیاسی مخالف آنان موضوع این فصل از کتاب جزنی است. افراد تاثیرگذار، اقدامات انجام گرفته تندروانه و محافظه‌کارانه و سرنوشت اولیه انقلاب مشروطیت در ایران، پایان بخش کتاب بیژن جزنی است.
