اشاره-در جنجال‌های روزانه سیاسی، به پرسش گرفته شدن تمامیت‌ارضی ایران و ورود واژگان خودساخته‌ای نظیر ملت‌های ایران، قوم فارسی، خودمختاری محلی، فدرالیسم ایران و… دوستداران تکه و پاره شدن ایران زمین، قانون انجمنهای ایالتی و ولایت که یکی از ثمرات آشنایی با مدرنیته و اندیشه‌های سیاسی مدرن به زمان استقرار مشروطیت در ایران است و از دستاوردهای دوره اول مجلس شورای ملی به آن زمان بشمار می‌رود، چونان آلت دست سیاسی‌کاران بی‌خرد و ایده‌های بی‌پشتوانه تاریخی قرار گرفته است؛ سند تاریخی این قانون افتخارآمیز مشروطیت را بدون تحلیل و تأویل برای ذهنیت‌های مشغول به رد و اثبات نگهداری یک پارچه ایران زمین در قضاوت صادقانه، خردمندانه و ایران دوستانه خوانندگان می‌گذارم.
علی اصغر حقدار
قانون انجمنهای ایالتی و ولایتی
(مصوبه اولین دوره مجلس شورای ملی ایران)*
فصل اول در تشکیل انجمنهای ایالتی
۱ ـ ایالت قسمتی از مملکت است که دارای حکومت‌مرکزی و ولایات حاکم‌نشین جزو است.
۲ ـ در مرکز هر ایالتی انجمنی موسوم به انجمن ایالتی بتفصیل ذیل تشکیل می‌شود.
۳ ـ اعضای انجمن ایالتی مرکب می‌شود از منتخبین کرسی ایالت و توابع آن و مبعوثینی که از انجمنهای ولایتی فرستاده می‌شوند.
۴ ـ عده منتخبین کرسیهای ایالات دوازده نفر خواهد بود و عده مبعوثینی که از ولایت جزو به کرسی ایالت فرستاده می‌شوند موافق عده ولایات حاکم‌نشین جزو خواهد بود به این معنی که هر یک از انجمنهای ولایتی فقط یکنفر از میان خودشان به اکثریت آراء به اطلاع حکومت انتخاب نموده با اعتبارنامه به امضای انجمن ولایتی به انجمن ایالتی می‌فرستند.
۵ ـ ایالاتی که در قلمرو ایالتی سکونت دارند می‌توانند یکنفر منتخب انجمن ایالتی بفرستند.
شرایط انتخاب کنندگان و انتخاب شوندگان در شهرها
۶ ـ انتخاب کنندگان اعضاء انجمنهای ایالتی در شهرها باید دارای شرایط ذیل باشند.
اولاً تابیعت ایرانیه، ثانیاً اکمال بیست و یک سال اقلاً، ثالثاً داشتن ملک یا خانه در آن ایالت یا دادن مالیات مستیم.
۷ ـ اشخاص ذیل حق انتخاب ندارند: اولاً اشخاصی که بواسطه جنحه یا جنایتی مجازات قانون دیده‌اند، ثانیاً اشخاصی که معروف به فساد عقیده و به ارتکاب قتل یا سرقت باشند، ثالثاً اشخاص ورشکسته به تقصیر، رابعاً طایفه نسوان، خامساً اشخاص خارج از رشد.
۸ ـ اشخاص ذیل از شرکت در انتخابات به شرط ممنوعند: اولاً حکام و معاونین آنها در محل حکومت، ثانیاً عمال نظمیه شهری که در آن انتخابات به عمل می‌آید، ثالثاً مأمورین نظامی بری و بحری داخل در نظام.
۹ ـ شرایط انتخاب شدن همان شرایط انتخاب کردن است بعلاوه باید انتخاب شدگان سواد فارسی کامل داشته باشند و سنشان کمتر از سی سال نباشد و داخل خدمت دولتی نباشند.
۱۰ ـ اشخاصی که انتخاب می‌شوند باید قبل از وقت یا خودشان داوطلب انتخاب شدن باشند یا به تکلیف انتخاب کنندگان قبول انتخاب شدن را نموده باشند.
ترتیب انتخاب اعضاء در شهرها
۱۱ ـ در هر شهری که انتخابات به عمل می‌آید انجمنی برای نظارت در انتخابات تشکیل می‌یابد که مرکب از شش نفر از معاریف انتخاب کنندگان شهر و در تحت نظارت حاکم یا نایب‌الحکومه یا معاونشان خواهد بود.
۱۲ ـ پس از تشکیل اعضای انجمن از میان خودشان یکنفر رئیس و یکنفر منشی انتخاب خواهند نمود.
۱۳ ـ نظم مجلس و حفظ انتخاب با رئیس و نوشتن صورت مجلس با منشی خواهد بود.
۱۴ ـ انجمن نظار فقط مشغول امر انتخاب خواهد بود و به هیچوجه داخل در گفتگوی دیگری نخواهد شد.
۱۵ ـ انجمن نظار اعلانی مرتب نموده دو هفته قبل از روز انتخاب که جمعه خواهد بود در شهر اشاعه می‌دهند.
۱۶ ـ اعلان مذکور در ماده فوق مطالب ذیل را دارا خواهد بود.
اول محل و ایام و اوقاتی که انجمن نظار حاضر خواهد بود برای دادن تعرفه به اشخاصی که شرایط انتخاب کردن را دارا هستند. دوم مواد شش تا نه این قانون را. سوم محل و روز و مدتی را که انجمن نظار حاضر خواهد بود برای گرفتن اوراق انتخاب از دارندگان تعرفه انتخاب. چهارم عده اعضائیکه باید انتخاب شوند.
۱۷ ـ محل اجتماع انجمن نظار حتی‌المقدور قسمی انتخاب خواهد شد که در مرکز شهر واقع باشد تا مردم بتوانند به سهولت و آزادی ورود کرده تعرفه بگیرند یا روز انتخاب رأی بدهند مثل مساجد یا مدارس.
۱۸ ـ تعرفه که با نمره و تاریخ به مهر اعضای انجمن نظار به انتخاب کنندگان داده می‌شود محتوی اسم خود و پدر و سن و شغل و منزل انتخاب کننده خواهد بود همچنین تعیین روز و محلی را می‌نماید که دارنده تعرفه باید حاضر شده رأی خود را بدهد.
۱۹ ـ انچمن نظار تمام تعرفه‌هائی را که می‌دهد به ترتیب نمره در کتابچه ثبت خواهد نمود و روز انتخاب که فقط یکروز خواهد بود و به وسیله اعلان و تعرفه معین گردیده انجمن نظار از صبح تا شام در محلی که معین شده حاضر می‌شود.
۲۰ ـ روز انتخاب انجمن اقلاً ده ساعت برای تحصیل آراء حاضر خواهد بود. ساعت افتتاح و اختتام مجلس انتخاب قبل از وقت اعلان خواهد شد.
۲۱ ـ پس از انقضای وقتی که معین شده دیگر ورقه انتخاب از کسی قبول نخواهد شد.
۲۲ ـ دادن رأی باید مخفی باشد و از این جهت دارنده تعرفه باید قبل از دخول به مجلس انتخاب مطابق عده که اعلان شده است اسم یک یا چند نفر را که دارای شرایط انتخاب شدن باشند و روی یک قطعه کاغذ سفید بی نشان نوشته تا کند و با خود داشته باشد.
۲۳ ـ پس از حضور اعضای انجمن و افتتاح مجلس انتخاب در ساعتی که اعلان شده قبل از شروع به گرفتن اوراق انتخاب رئیس انجمن نظار جعبه که برای ضبط اوراق انتخاب است در حضور اعضای انجمن و حاضرین از انتخاب کنندگان باز نموده خالی بودن آن را می‌نماید.
۲۴ ـ دارندگان تعرفه برای ورود به مجلس انتخاب باید تعرفه و ورقه انتخاب خود را در دست داشته باشند.
۲۵ ـ اشخاصی که تعرفه ندارند حق دخول و مزاحمت را ندارند.
۲۶ ـ هر یک از دارندگان تعرفه پس از ورود به مجلس انتخاب در کمال آرامی تعرفه و ورقه انتخاب خود را به رئیس خواهند داد.
۲۷ ـ رئیس نمره تعرفه را به صوت بلند می‌گوید تا یکی از اعضای انجمن نمره را در کتابچه ثبت تعرفه پیدا نموده نشان کند؛ پس از نشان آن نمره رئیس تعرفه را به صاحبش رد نموده ورقه انتخاب او را بدون نگاه کردن در جعبه انتخاب می‌اندازد.
۲۸ ـ انتخاب کنندگان پس از دادن ورقه انتخاب و پس گرفتن تعرفه در صورت تنگی جای و اختلال نظم و ترتیب انتخاب و امر رئیس از مجلس انتخاب خارج خواهند شد.
۲۹ ـ رئیس از حضور عده از انتخاب کنندگان در مجلس انتخاب مضایقه نخواهد نمود مگر اینکه موجب تنگی مکان و معطلی و بی‌نظمی امر انتخاب بشود در این صورت اطاعت امر رئیس لازم است.
۳۰ ـ دخول در مجلس انتخاب با داشتن حربه ممنوع است.
۳۱ ـ پس از انقضای وقت مجلس انتخاب یا نشان شدن تمام نمره‌ها در کتابچه ثبت تعرفه رئیس ختم انتخاب را به صوت بلند اعلان می‌نماید. و پس از آن دیگر از کسی ورقه انتخاب قبول نمی‌شود.
۳۲ ـ پس از اعلان ختم انتخاب رئیس جعبه انتخاب را در حضور اعضای انجمن نظار و حاضرین از انتخاب کنندگان خالی نموده امر به استخراج اسامی می‌نماید.
۳۳ ـ کار اول تعیین عده اوراق انتخاب خواهد بود و نتیجه آن به توسط منشی انجمن در صورت مجلس روز انتخاب ثبت می‌شود.
۳۴ ـ پس از تعیین عده اوراق انتخاب یکی از اعضا اسامی مرقومه روی اوراق را یک یک به صوت بلند می‌خواند و به یک نفر دیگر از اعضا می‌دهد.
۳۵ ـ منشی مجلس باید اسامی که خوانده می‌شود در بالای صفحه کاغذی سیاهه نموده هر چند دفعه که یک اسم مکرر می‌شود زیر آن برای شماره علامتی بگذارد.
۳۶ ـ در صورتیکه روی اوراق انتخاب بیشتر یا کمتر از عده معینه در اعلان اسامی نوشته باشند نقصی در امر انتخاب نخواهد شد؛ در صورت اول آن عده اسمی که زیاد نوشته شده از آخر ورقه خوانده نخواهد شد.
۳۷ ـ از اوراق آنچه سفید یا لایقرأ باشد یا اینکه صحیحاً معرفی انتخاب شده را بکند یا امضای انتخاب کننده را داشته باشد یا بیش از یک ورق باشد محسوب نخواهد بود ولی عیناً ضمیمه صورت مجلس می‌شود.
۳۸ ـ بلافاصله پس از استخراج و شمارء آرأ رئیس نتیجه را به صوت بلند اعلان می‌نماید و اوراق انتخاب را پاره و باطل می‌نماید به استثنای آنهائیکه در ماده فوق ذکر شد که ضمیمه صورت مجلس می‌شود.
۴۰ ـ صورت مجلس انتخابات را منشی در دو نسخه تحریر نموده به امضای اعضای انجمن نظار می‌رساند یک نسخه به حاکم یا نایب‌الحکومه داده خواهد شد و نسخه دیگر با کتابچه ثبت تعرفه و اوراق مذکور در ماده ۳۸ در نزدیکی از اعضا که انجمن نظار معین کند امانت می‌ماند که پس از تشکیل به انجمن ایالتی یا ولایتی تسلیم نماید.
۴۱ ـ در صورت تساوی آرأ منتخب به حکم قرعه معین می‌شود.
۴۲ ـ در صورتی که تجدید انتخاب لازم شود جمعه آینده خواهد بود.
۴۳ ـ اگر از انتخاب کنندگان و انتخاب شوندگان کسی در حین انتخاب شکایت یا ایرادی در امر انتخاب داشته باشد مانع از انجام انتخاب نخواهد شد ولی شرح آن شکایت باید در صورت مجلس درج شود.
۴۴ ـ شکایات و ایرادات راجعه به انتخابات باید در ظرف یک هفته بعد از ختم انتخاب به انجمن نظار اظهار شود تا انجمن رسیدگی نموده حکم خود را بدهد و نتیجه را ضمیمه صورت مجلس انتخاب نماید.
۴۵ ـ متشکیان از انتخابات اگر از حکم انجمن نظار راضی نباشند می‌توانند پس از افتتاح انجمن ایالتی یا ولایتی شکایت خودشان را در ظرف هفته اول تجدید نمایند و حکم انجمن ایالتی یا ولایتی قطعی خواهد بود.
۴۶ ـ حق اعتراض و ایراد بر انتخابات را اشخاصی دارند که حق انتخاب کردن و انتخاب شدن را داشته باشند.
۴۷ ـ انجمن نظار یک هفته بعد از انجام انتخابات متفرق خواهد شد.
شرایط انتخاب کنندگان و انتخاب شوندگان بلوک
۴۸ ـ انتخاب کنندگان و انتخاب شوندگان بلوک باید دارای صفات ذیل باشند.
اولاً تابعیت ایرانیه، ثانیاً کمتر نبودن سن از بیست و پنج، ثالثاً داشت زراعت و دادن مالیات، رابعاً معروف نبودن به قتل یا سرقت، خامساً داخل نبودن در خدمت نظامی.
۴۹ ـ انتخاب شوندگان باید علاوه بر آنچه در ماده فوق ذکر شد کمتر از سی سال نداشته باشند و در امور محلی صاحب بصیرت و اطلاع باشند و داخل در خدمت دولتی نباشند.
ترتیب انتخاب اعضاء در بلوک
۵۰ ـ از هر قریه یکنفر به انتخاب اهالی قریه انتخاب می‌شود و تمام منتخبین قرأ یک بلوک در مرکز بلوک جمع شده با یک نفر منتخب آنجا به اطلاع نایب‌الحکومه بلوک یکنفر را باکثریت آرأ از میان خود منتخب نموده با اعتبارنامه که امضای نایب‌الحکومه و انتخاب کنندگان را خواهد داشت به انجمن روانه می‌دارند و به منازل خود مراجعت می‌نمایند.
۵۱ ـ منتخبینی که از طرف اهالی قرأ به مرکز بلوک برای انتخاب نماینده فرستاده می‌شوند باید اعتبارنامه به امضای ریش‌سفیدان قریه خود داشته باشند.
۵۲ ـ منتخبین قرأ مختارند اگر بخواهند برای نمایندگی در انجمن از اهل شهر کسی را انتخاب کنند.
ترتیب انجمن ایالتی
۵۳ ـ یک هفته بعد از انجام انتخاب در شهرها انجمن ایالتی منعقد گشته مشغول امور راجعه به خود می‌شود رای انجمن در غیبت مبعوثین توابع مناط اعتبار و اجرا است.
۵۴ ـ انجمن ایالتی اعتراضات به انتخابات را موافق قوانین مقرره رسیدگی خواهد کرد و باید در ظرف یکماه پس از رسیدن اعتراضات به انجمن آنها را قطع و فصل کند. چنانچه رجوع اعتراضات به محاکم عمومی لزوم یابد ابتدای آن یک ماه از روزی خواهد بود که این ارجاع مقرر می‌شود. رسیدگی و محاکمه انجمن فقط در ایرادات مرقومه در ورقه اعتراضیه است.
۵۵ ـ اعضای انجمن ایالتی که انتخاب آنها مورد ایراد است تا زمانیکه ایرادات بثبوت نرسیده می‌توانند در اجلاسات حضور به هم رسانیده رأی دهند.
۵۶ ـ هر یک از اعضای انجمن می‌توانند از عضویت استعفا نمایند و همچنین انجمن یا شورای ملی می‌توانند یکی از اعضاء انجمن را بعد از ثبوت تقصیر به حکم قانون از عضویت انجمن معاف بدارند.
۵۷ ـ هر یک از اعضاء که شرط عضویت از وی سلب شود به حکومت انجمن از عضویت معاف می‌شود.
۵۸ ـ هر یک از اعضاء که در ده اجلاس متوالی بدون عذر موجه در انجمن حاضر نشود به حکم انجمن از عضویت خارج می‌شود.
۵۹ ـ هر عضوی که موافق مواد فوق از عضویت معاف شده باشد می‌تواند در این خصوص به مجلس شورای ملی شکایت کند تا به شکایت او رسیدگی شود.
۶۰ ـ هر عضوی که می‌خواهد از عضویت استعفا نماید باید استعفای خود را کتباً و صریحاً به رئیس انجمن عرضه دارد تا از طرف انجمن به توسط حکومت اقدامات لازمه در انتخاب عضو دیگری به جای او بشود.
۶۱ ـ مدت دوره انتخابیه اعضای انجمنهای ایالتی چهار سال خواهد بود و پس از انقضای دو سال اول نصف از اعضاء به حکم قرعه از عضویت خارج و عوض آنها انتخاب می‌شود و از این به بعد در رأس هر دو سال آن نیمه از اعضاء که دوره چهار سال عضویت آنها به سر آمده به موجب انتخاب جدید تبدیل یا تجدید می‌شود.
۶۲ ـ در صورتی که عضوی قبل از انقضای دوره انتخابیه بسبب استعفاء یا معاف شدن از انجمن خارج بشود عوض او باید در ظرف یکماه از محل خود انتخاب شده در انجمن حاضر بشود و انجمن ایالتی باید مواظب اجرای این امر باشد.
۶۳ ـ انجمن ایالتی در تمام سال منعقد خواهد بود ولی در سه ماه تابستان در هر ماهی ثلث اعضاء به حکم قرعه حق تعطیل دارند.
۶۴ ـ در موقع افتتاح انجمن اعضائیکه حاضر هستند یکنفر رئیس، یکنفر نایب‌رئیس و دو منشی از میان خود به اکثریت آرأ برای یکسال انتخاب خواهند نمود و در این موقع باید اقلاً سه ربع از اعضاء حضور داشته باشند.
۶۵ ـ انجمنهای ایالتی موافق نظامنامه داخلی امور داخلی خود را مرتب خواهند کرد.
۶۶ ـ انجمنهای ایالتی می‌توانند یک یا چند نفر از اعضای انجمن را برای رسیدگی به اموریکه راجع به آنهاست مامور نمایند.
۶۷ ـ رؤسای شعب مختلفه ادارات دولتی در ایالات باید اطلاعات کتبی و شفاهی که انجمن بخواهد و راجع به آن ایالات باشد بدهند.
۶۸ ـ انجمن ایالتی می‌تواند مستقیماً بدون واسطه حاکم مکاتبه با شعبات مختلفه ادارات دولتی در ایالت بنماید به استثنای اداراتی که در تحت ریاست خود حاکم واقعند که در این صورت طرف مکاتبات خود حاکم خواهد بود.
۶۹ ـ حاکم یا معاون او حق حضور و نطق در اجلاسات انجمن ایالتی دارد مکر در مواردیکه به محاسبات حکومتی رسیدگی می‌شود.
۷۰ ـ اجلاسات انجمن علنی است ولی بر حسب خواهش پنج نفر از اعضاء یا حاکم یا رئیس با رعایت اکثریت آرأ می‌توان مجلس محرمانه بدون حضور تماشاچی تشکیل داد.
۷۱ ـ اشاعه صورت مجلس محرمانه موقوف برای کسی است که انجمن محرمانه را خواسته است.
۷۲ ـ نظم داخلی انجمن به عهده رئیس است. هر یک از اعضا که برخلاف نظم انجمن رفتار نماید به حکومت خود انجمن موافق نظامنامه داخلی مجازاتش مقرر می‌شود و اگر از غیر اعضاء حرکتی مخالف ا نتظامات مجلس ظهور کند رئیس می‌تواند به توسط مأمورین نظمیه که در تحت اطاعت او هستند مقصر را اخراج یا توقیف کند و عده مأمورین نظمیه برای انجمن ایالتی از شش الی دوازده نفر و برای انجمن ولایتی از دو الی شش نفر مقرر شده است.
۷۳ ـ در صورتیکه در انجمن جنحه یا جنایتی واقع شود صورت واقعه را رئیس امضا می‌کند و به محکمه که در این باب باید حکم کند می‌رساند.
۷۴ ـ در صورتیکه برای حفظ نظم داخلی انجمن حضور دسته از مأمورین نظامی یا نظمیه لازم باشد رئیس می‌تواند به قدر کفایت آنها را از حاکم بخواهد.
۷۵ ـ در صورتیکه بیش از نصف اعضاء حاضر باشند شروع به مذاکرات می‌شود.
۷۶ ـ برای تحصیل رأی اقلاً حضور دو ثلث اعضاء لازم است.
۷۷ ـ در صورتیکه عده اعضاء در اجلاسی از عده مقرره کمتر باشد مذاکرات و کسب رأی موکول به مجلس آینده می‌شود و در اجلاس ثانی بدون مراعات عدد مذاکرات می‌شود و اکثریت آراء حاضرین مناط اعتبار خواهد بود و در صورت مجلس انجمن اسامی غائیبن باید نوشته شود.
۷۸ ـ در صورتیکه ربع اعضای حاضر خواهش کنند کسب رأی مخفی می‌شود.
۷۹ ـ در صورت تساوی آراء رأی رئیس به منزله دو رأی محسوب است در انتخاب اشخاص حتماً رأی مخفی گرفته می‌شود و نتیجه رأی و عده رأی دهندگان باید در صورت مجلس ثبت گردد.
۸۰ ـ همه روزه صورت مجلس رسمی بطور خلاصه باید مرتب و محرر شود و در ظرف چهل و هشت ساعت بعد از اختتام هر اجلاسی آن صورت به روزنامه‌نویسان در صورت مطالبه داده شود.
۸۱ ـ روزنامه‌های محلی هر گاه عقاید خود را در خصوص مذاکرات انجمن خواسته باشند طبع نمایند باید قسمتی از صورت مجلس انجمن را که مربوط به آن است نیز درج نمایند والا مورد مواخذه و موافق قانون انطباعات مجازات می‌شوند.
۸۲ ـ صورت مجالس باید به توسط یکی از منشیان نوشته شده در ابتدای اجلاس آینده به امضای رئیس و منشی برسد و این صورت باید محتوی باشد بر مذاکرات و اسامی اعضائیکه داخل در مباحثه شده‌اند و خلاصه اظهارات آنها.
۸۳ ـ کلیه اشخاصی که حق انتخاب دارند یا در ولایت مالیات بده باشند حق دارند صورت مجلس علنی را بخواهند و از روی آنها صورت بردارند و به توسط روزنامجات منتشر سازند.
۸۴ ـ کلیه مذاکرات و مباحثاتی که خارج از وظیفه انجمن است از درجه اعتبار ساقط است و به موقع اجرا گذارده نمی‌شود. هر کس حق دارد به این قبیل اقدامات که خارج از وظیفه انجمن است ایراد و اعتراض کند.
۸۵ ـ اعلیحضرت همایونی به تصویب وزیر داخله نظر به دلائل موجه می‌تواند انجمنی را به موجب فرمان مرخص و در همان فرمان امر به تجدید انتخاب فرمایند که در ظرف یکماه امر انتخابات جدید انجام یابد و باید انجمن بعد از تشکیل امر انتخابات به فاصله یک هفته تشکیل یابد و منعقد شود.
۸۶ ـ مردم مختارند که هر کدام از اعضای سابق را که بخواهند و از آنها رضایت داشته باشند دوباره انتخاب نمایند.
فصل دوم در وظایف انجمنهای ایالتی
۸۷ ـ وظایف انجمنهای ایالتی منحصر است به نظارت در اجرای قوانین مقرره و رسیدگی و قرارداد در امور خاصه ایالت موافق شرح ذیل یا اخطار و صلاح‌اندیشی در صرفه و امنیت و آبادی ایالت.
۸۸ ـ ایجاد قانون از وظیفه انجمنهای ایالتی خارج است.
۸۹ ـ انجمنهای ایالتی می‌تواند در کلیه شکایاتی که از حکام ایالات و ولایت می‌رسد رسیدگی کرده هر گاه رفتار حاکم برخلاف قانون باشد نقض قوانین را به او اخطار نمایند و در صورت عدم ظهور نتیجه مراتب را به ادارات مرکزی دولت اظهار داشته احقاق حق متظلمین را بخواهند.
۹۰ ـ مادامیکه ادارات عدلیه تشکیل نشده در صورتی که کسی از حکمی که درباره او از یکی از حکمای عرفیه صادر شده باشد به انجمن شکایت و تظلم کند، انجمن می‌تواند در همان محکمه امر به استیناف و تجدید رسیدگی کند و اگر این استیناف رفع شکایت محکوم علیه را نکند، انجمن حق دارد رسیدگی در آن امر را به ادارات مرکزیه ارجاع کند.
۹۱ ـ انجمن ایالتی حق نظر در وصول و ایصال مالیات به هر عنوان که موافق قانون مقرر شده باشد دارد.
۹۲ ـ تصفیه شکایات راجعه به مالیات و همچنین تحقیق در باب استدعای تحقیقات و تشخیص امرافات بر عهده این انجمنها است و نتیجه تحقیقات به توسط حاکم ایالت باید به وزارت مالیه ابلاغ شود که با تصفیه وزارت مالیه به موقع اجراء گذارده شود.
۹۳ ـ انجمن ایالتی می‌تواند در مواردی که برای مصارف محلی از قبیل راه سازی و تأسیس مدارس و پل سازی و غیره وجهی لازم شود آن وجه را به نسبت تقسیم مالیات همان محل سرشکن اهالی نماید موافق حدی که در قانون مالیه مقرر است.
۹۴ ـ انجمن ایالتی می‌تواند در موقع احتیاج برای احداث پاره تأسیسات عام‌المنفعه از قبیل راه و پل و مدرسه و غیرها مبلغی استقراض کند مشروط بر اینکه محل ادای آن استقراض از عایدات معمولی یا فوق‌العاده همان ایالت باشد و این استقراض بدون تصویب مجلس شورای ملی و امضای ملوکانه صورت‌پذیر نخواهد شد.
۹۵ ـ در صورتی که انجمن اخذ مالیاتی فوق‌العاده علاوه بر حدود مقرره لازم داند باید موافق قانون اساسی به تصویب مجلس شورای ملی برسد.
۹۶ ـ مالیات فوق‌العاده فقط به محلی تعلق می‌گیرد که فایده تأسیسات مذکوره در موارد فوق راجع به آن است، چنانچه فایده تأسیسات راجع به تمام ایالت باشد مالیات هم سرشکن تمام ایالت می‌شود و اگر فایده آن به بلد یا بلوکی خاصه تعلق گیرد، مالیات مزبور هم فقط از همان بلد یا بلوک گرفته خواهد شد.
تنبیه: وجوهی که به موجب مواد فوق بر سبیل فوق‌العاده سرشکن اهالی می‌شود باید به نسبت مالیاتی باشد که پس از ممیزی جدید مقرر خواهد شد.
۹۷ ـ قراردادهای انجمن در امور ذیل به اکثریت آراء واجب‌الاجرا است مگر آنکه حاکم در مدت بیست روز پس از صدور حکم اخطار کند که قرارداد انجمن مخالف قانون یا خارج از وظیفه انجمن است و نسخ آن را بخواهد؛ اگر انجمن متقاعد نشد حاکم باید ناسخ آن قرارداد را در ظرف دو ماه به تصویب مجلسین و صحه همایونی صادر نماید والا قرارداد انجمن باید به موقع اجرا گذارده شود.
۹۸ ـ قراردادهای مذکوره در ماده فوق از قرار ذیل است:
اول: در خصوص خرید و فروش و معاوضه اموال منقوله و غیر منقوله ایالتی به استثناء ابنیه حکومتی و محکمه‌ها و مدارس و مجلس‌ها و عمارات نظمیه واشیاء منقوله متعلق به آنها.
دوم: در ترتیب اداره و نگاهداری اموال منقوله و غیر منقوله.
سوم: در اجاره و استجاره مستقلات و املاک برای صرفه یا رفع حاجت ایالت.
چهارم: در خارج کردن عمارات یا ملکی از تصرف اداره و به تصرف اداره دیگر دادن به استثناء ابنیه حکومتی و محکمه‌ها و مدارس و محبسها و عمارات نظمیه که باید با تصویب ادارات مرکزی باشد.
پنجم: در رد و قبول عطایا نسبت به ایالت مشروط بر آنکه اعتراضی بر آنها نشده باشد.
ششم: در بیمه کردن عمارات و ابنیه ایالتی.
هفتم: در اداره شوارع ایالتی و رسیدگی به نقشه‌ها و بازدید کارهائیکه برای ساختن و تعمیر راههای ایالتی لازم است و در تعیین اداراتی که ساختن و مرمت این وامها به آنها باید واگذار شود و در باب طرق شوسه و غیره که در تحت امتیاز خارجه یا داخله است وظیفه انجمن فقط نظارت است بر اینکه به شروط مقرره امتیازنامه عمل شده باشد در صورتیکه انجمن تخلفی در مواد امتیازنامه معلوم دارد باید ملاحظات خود را بدون مداخله به وزارت فواید عامه اطلاع دهد.
هشتم: در اداره شوارع عمومی که منافع آنها به چندین ولایت می‌رسد و تعیین بلوکاتی که باید شرکت در ایجاد و نگاهداری آن راهها بنمایند و تعیین وجه سالیانه پس از تحصیل آراء انجمنهائی که در این امر شرکت دارند و تقسیم وجوهی که دولت یا ایالت از برای کلیه این قبیل راهها می‌دهد و تعیین اداراتیکه ساختن این شوارع به آنها واگذار می‌شود و تبدیل بیکاریها به وجوه نقدیه.
نهم: در ایجاد وسائل عبور و حمل و نقل از قبیل کشتیهای کوچک و کرجی جهت عبور از رودخانه‌ها و غیرها و تعیین حق‌العبور.
دهم: در رسیدگی به نقشه و بازدید کلیه کارهائیکه مخارج آنها از وجوه ایالت داده می‌شود و تعیین اداره که اجرای این کارها به عهده آن محول خواهد شد.
یازدهم: در رسیدگی به اظهارات اهالی بلوکات و قراء و قصبات و شرکتها و اشخاص مختلفه برای کمک نقدی در انجام کارهائی که منافع ایالتی دارد.
دوازدهم: در تعیین سهم نقدی ایالت در مخارجی که منافع آنها هم به ایالت هم به بلوکات می‌رسد.
سیزدهم: در حفظ حقوق علایق و املاک ایالتی در محکمه‌ها.
چهاردهم: در رسیدگی بمحاسبات مریضخانه‌های ایالتی و همچنین قرارداد با مریضخانه‌های متفرقه در خصوص پذیرفتن مرضای فقرا.
پانزدهم: در اداره دارالایتام.
شانزدهم: در تعیین سهم بلوکات جهت مخارج مریض‌خانه‌ها و دارالایتام و تشخیص مأخذ این تقسیم.
هفدهم: در تأسیس و اداره کردن دارالعجزه ایالتی.
هیجدهم: در تأسیس و اداره صندوق وظیفه برای مأمورینی که حقوق آنها از وجوه ایالتی پرداخته می‌شده و بواسطه پیری و ناتوانی و قدمت خدمت معاف از خدمت شده‌اند و همچنین برای ورثه اشخاصی که در سر خدمت وفات کرده‌اند.
نوزدهم: در معاونت نقدی برای تکمیل تحصیل شاگردان قابل بی‌بضاعت به موجب راپورت مفتشین انجمنهای علمی و ادارات مدارس و سلب این امتیاز در صورت عدم استحقاق یا ظهور تقصیر.
بیستم: در تأسیس مجلس امتحان برای انتخاب شاگردانی که به آنها جهت تکمیل تحصیل معاونت می‌شود.
بیست و یکم: در رسیدگی به اختلافاتی که مابین دو یا چند بلوک در خصوص تقسیم مخارج مشترکه حاصل شود.
بیست و دوم: در رسیدگی بقراردادهای انجمنهای بلدی در خصوص برقرار نمودن یا توقیف یا تغییر دادن مکانها و میدان‌هائی که جهت بارانداز و فروش امتعه دائماً یا موقتاً بر قرار می‌شود.
بیست و سوم: در قریه از بلوکی خارج کردن و جزو بلوک دیگر محسوب داشتن با موافقت انجمنهای ولایتی.
بیست و چهارم: در رسیدگی به صورت اسامی اشخاصی که در بلوک حق انتخاب کردن دارند.
۹۹ ـ چون انجمنهای ایالتی بصیرت در امور و حوائج ایالات دارند لازم است اولیای دولت قبل از اقدام به تغییرات در ایالات رأی انجمنهای مزبوره را بخواهند ولی مجبور به پیروی رأی آنها نیستند.
۱۰۰ ـ اولیای دولت باید در مسائل ذیل رأی انجمن را بخواهند.
اول: در صورتیکه بخواهند حدود ایالت یا بلوکات و یا مقر حکومت را تغییر بدهند.
دوم :در صورتیکه بخواهند بعضی از مراتع را تبدیل به جنگل نمایند.
۱۰۱ ـ صلاح‌اندیشی در وجوهی که از خزانه دولتی برای مخارج عمومی ایالت بعنوان کمک داده می‌شود به عهده انجمن ایالتی است و باید از قرارداد انجمن بی‌اندازه تجاوز نشود.
۱۰۲ ـ در خصوص اعانه‌هائی که از ادارات دولتی برای مخارج مساجد و تأسیسات خیریه و یا معاونت در ایجاد یا مرمت مدارس و دارالعجزه و همچنین کمک به انجمنهای زراعتی و فلاحتی می‌شود، انجمن می‌تواند صلاح‌اندیشی خود را با رعایت ترتیب اهمیت بادارات دولتی اظهار نماید.
۱۰۳ ـ انجمن ایالتی می‌تواند به توسط رئیس انجمن ایرادات خود را در اموری که راجع بمنافع ایالت است و همچنین اعتراضاتی که در خصوص ترتیب و حوائج ادارات متعلقه به ایالت دارد به وزارت‌خانه‌ها اظهار کند.
۱۰۴ ـ در کلیه امور معاشی و اداره انجمن ایالتی می‌تواند رأی خود را اظهار کند، لکن در امور سیاسی حق مذاکره ندارد.
تنبیه: امور سیاسی عبارت از مسائلی است که راجع به اصول اداره و قوانین اساسی مملکت و پلتیک دولت باشد.
۱۰۵ ـ ایرادات انجمن در خصوص منافع ایالتی بیکی از ملاحظات سه‌گانه ذیل راجع تواند شد.
اول: اینکه در اجرای آن امور منافع مخصوصه آن ایالت منظور نشده باشد.
دوم: آنکه از منافع مخصوصه آن ایالت صرف‌نظر کرده باشند.
سوم: آنکه به ملاحظه منافع دیگر چشم از منافع آن ایالت پوشیده باشند.
فصل سوم بودجه و محاسبات ایالت و ولایت
۱۰۶ ـ هر ایالت یا ولایتی صاحب بودجه خواهد بود که جمع و خرج معمولی و فوق‌العاده آن از قرار تفصیل ذیل است.
۱۰۷ ـ جمع‌های معمولی بودجه ایالت یا ولایت از این قرار است.
اول: وجهی که بعد از ممیزی و تعدیل مالیات بر طبق قانون مالیه و بر حسب حکم دولت و تصویب مجلس شورای ملی از مالیات هر ایالت و ولایتی برای مخارج محلی آنجا واگذار می‌شود.
دوم:منافع اموال ایالتی یا ولایتی.
سوم: منافع حاصله از حق‌العبور طرق و معابری که به توسط ایالت یا ولایت ساخته شده و حق اخذ آن را دارند.
چهارم: سهمی که بلوکات از بابت نگاهداری طرق و شوارع به ایالت و یا ولایت می‌دهند.
۱۰۸ ـ جمع‌های فوق‌العاده ایالات و ولایات از قرار ذیل است:
اول: مالیات فوق‌العاده که بر حسب اقتضای ضرورت و به حکم قانون موقتاً علاوه بر معمول دریافت می‌شود.
دوم : وجه استقراض که در موقع لزوم بر حسب قانون استقراض آن تصویب می‌شود.
سوم: عطیات و بخشش‌هائی که به ایالات و ولایت می‌شود.
چهارم: قیمت اموال ایالتی که بفروش رسیده باشد.
پنجم: سایر فواید متفرقه که بر حسب اتفاق ممکن است پیدا شود.
۱۰۹ ـ مخارج معمولی بودجه ایالت یا ولایت از قرار ذیل است:
اول: اجاره یا مرمت دارالحکومه و همچنین اساسیه و مرمت آن.
دوم :اجاره یا مرمت محل و اساسیه که برای انجمن معارف لازم است.
سوم: اجاره یا مرمت قراولخانه‌ها و محل قراسورانها.
چهارم: اجاره یا مرمت محاکم عدلیه و اساسیه آنها.
پنجم: مخارج طبع و انتشار اعلانات و صورت‌های لازمه از اسامی اشخاصی که حق انتخاب در ایالت یا ولایت دارند.
ششم: کلیه مخارجی که از طرف دولت به عهده ایالت یا ولایت محول است.
هفتم: ادای اقساط قروض ایالتی.
۱۱۰ ـ مخارج فوق‌العاده بودجه ایالت یا ولایت مخارجی است که بطور موقتی و اتفاقی ضرورت پیدا می‌کند.
۱۱۱ ـ وجوهی که در یک دوره معامله مالیاتی که عبارت از یک سال شمسی است به مصرف مقرره در بودجه نرسیده باشد، در بودجه سال بعد به عنوان همان مصرف به خرج منظور می‌شود و هر گاه در یک دوره دخل بودجه از مخارج مقرره بیشتر باشد باقی بودجه آن سال در بودجه سال بعد ابوابجمع می‌شود و انجمن مصارف آنرا معین می‌نماید.
۱۱۲ ـ مامور مالیه هر یک از ایالات یا ولایت باید مواظبت نماید که وجوه عائدی ایالت وصول شود و مسئولیت این امر به عهده او محول است. حکم ایصال این وجوه باید از طرف حاکم به امور مالیه ابلاغ شود.
۱۱۳ ـ مامور مالیه باید موافق میزان بودجه و بر طبق حواله حاکم وجوه مخارج را بپردازد.
۱۱۴ ـ انجمن ایالتی و ولایتی بودجه سالیانه را که حاکم ترتیب داده است، رسیدگی نموده به اکثریت آرا اصلاح می‌نماید و این بودجه پس از آنکه در انجمن تصویب شد باید به تصویب وزارت مالیه برسد.
۱۱۵ ـ حاکم باید در ماه اول هر سال جزء کلیه مخارج سال گذشته را به انجمن ارائه دهد.
۱۱۶ ـ بودجه ایالت باید طبع و مجاناً منتشر شود.
فصل چهارم در تشکیل انجمنهای ولایتی
۱۱۷ ـ ولایت قسمتی از مملکت است که دارای یک شهر حاکم‌نشین و توابع باشد اعم از اینکه حکومت آن تابع پایتخت یا تابع مرکز ایالتی باشد.
۱۱۸ ـ در شهر حاکم‌نشین هر ولایتی انجمن موسوم به انجمن ولایتی منعقد می‌شود.
۱۱۹ ـ اعضای انجمنهای ولایتی مرکب خواهند بود از منتخبین شهر حاکم‌نشین و مبعوثینی که از بلوکات و توابع آن ولایت به انتخاب اهالی آنها فرستاده می‌شوند.
۱۲۰ ـ عده منتخبین شهر حاکم‌نشین که محل انعقاد انجمن ولایتی است شش نفر خواهد بود.
۱۲۱ ـ عده مبعوثین که از بلوکات و توابع آن ولایت به انجمن ولایتی فرستاده می‌شوند، مطابق عده بلوکات و توابع آن ولایت خواهد بود.
۱۲۲ ـ هر یک از بلوکات و توابع ولایتی فقط یک نفر منتخب به انجمن ولایتی خواهد فرستاد که در بلاد موافق قواعد انتخابات شهرها و در بلوک موافق ترتیب انتخاب بلوک معین می‌شود.
۱۲۳ ـ هر یک از ایلات عمده که در قلمرو ولایتی هستند می‌توانند یک نفر منتخب به انجمن ولایتی بفرستند.
۱۲۴ ـ وظایف و ترتیبات انجمنهای ولایتی در قلمرو هر ولایت که عبارت از شهر و توابع و بلوکات آن است، مطابق خواهد بود با وظایف و حقوقی که برای انجمنهای ایالتی مقرر شده، ولی انجمنهای ولایتی که جزء ایالتی هستند در مطالب لازمه به انجمن ایالتی که در کرسی آن ایالت تشکیل می‌شود رجوع خواهند نمود؛ ولایاتی که مستقل هستند و در تحت ایالت دیگر نیستند مستقیماً به ادارات مرکزی دولت که در دارالخلافه است طرف می‌شوند.
تبصره: انجمن ایالتی در مرکز ایالت و انجمن ولایتی در شهر حاکم‌نشین ولایت برقرار خواهد بود لاغیر.
محل مهر مبارک
جناب اشرف اتابک اعظم این نظامنامه انجمن ولایتی
ملاحظه شد صحیح است معمول و مجری بدارید
شهر ربیع‌الثانی ۱۳۲۵
*به نقل از : مجلس اول و نهادهای مشروطیت، علی اصغر حقدار، تهران، انتشارات مهرنامک، ۱۳۸۳.