فروریزی بازرگانی خارجی ایران

دکتر فریدون خاوند

دولت جمهوری اسلامی امیدوار بود که به‌منظور جبران فروریزی صادرات نفتی‌اش، صادرات غیرنفتی را به موتور محرکه اقتصاد ایران درصحنه جهانی بدل کند تا به‌تدریج جای خالی نفت پر شود.

این انتظاری بود غیرمنطقی، به این دلیل ساده که علاوه بر موانع داخلی، شماری از همان عواملی که صادرات نفتی ایران را به فلج کشانده‌اند، بر صادرات غیرنفتی نیز سنگینی می‌کنند و اجازه نمی‌دهند کشور بتواند جایگاه شایسته خود را در بازار جهانی پیدا کند.

به گفته مهدی میر اشرفی، رئیس‌کل گمرک جمهوری اسلامی، ارزش کل مبادلات بازگانی خارجی غیرنفتی ایران (صادرات و واردات) با سایر کشورها در شش ماه نخست سال جاری خورشید به سی میلیارد و ۳۴۹ میلیون دلار رسید. این رقم حدود ۲۸ درصد کمتر از ارزش کل صادرات و واردات کشور در نیمه نخست سال گذشته خورشیدی است که به بالای ۴۲ میلیارد دلار رسیده بود و اگر با همان متغیر در نیمه اول سال ۱۳۹۷ مقایسه شود، میزان کاهش به ۳۳ درصد می‌رسد.

تأکید بر این نکته ضروری است که در استفاده از مفهوم «بازرگانی خارجی غیرنفتی»، آن‌گونه که در آمار گمرک جمهوری اسلامی به کار می‌رود، باید محتاط بود.

درواقع این نهاد، در محاسبه ارزش صادرات غیرنفتی، تنها نفت و نفت کوره و نفت سفید را حذف می‌کند. در عوض بنزین و نیز میعانات گازی که در اصل نفتی هستند، در آمار گمرک «غیرنفتی» به‌حساب می‌آیند، همچون بخش مهمی از فرآورده‌های پتروشیمی که به دلیل سطح نازل فرآوری آن‌ها، در غیرنفتی بودنشان جای تردید وجود دارد. در اینجا آمار گمرک جمهوری اسلامی را همان‌گونه که هست، مورد استناد قرار می‌دهیم تا مطلب پیچیده نشود.

از مجموع داده‌هایی که این نهاد درباره بازرگانی خارجی کشور در شش‌ماهه نخست سال جاری خورشیدی منتشر کرده، چند نتیجه کلی به دست می‌آید:

یک) در پی شیوع اپیدمی کرونا، حجم بازرگانی خارجی جهان کوچک‌تر شد و شمار زیادی از کشورها از این کاهش آسیب دیدند. صادرات غیرنفتی ایران هم مسلماً از کرونا لطمه خورد، ولی نه آن‌چنان‌که بتوان فروریزی قابل‌ملاحظه بازرگانی خارجی غیرنفتی کشور را به آن نسبت داد.

درواقع این سقوط پیش از کرونا آغازشده بود. بر پایه داده‌های منتشره از سوی منابع آماری جمهوری اسلامی، صادرات غیرنفتی ایران از ۴۷ میلیارد دلار در سال ۱۳۹۶ به ۴۱ میلیارد دلار در ۱۳۹۸ کاهش یافت. با توجه به ارزش صادرات غیرنفتی در شش ماه نخست امسال (۱۳.۵ میلیارد دلار)، این احتمال وجود دارد که کل صادرات غیرنفتی ایران در سال جاری زیر ۳۰ میلیارد دلار باقی بماند. اگر چنین شود، ریزش صادرات غیرنفتی ایران در فاصله سال‌های ۱۳۹۶ تا ۱۳۹۹ به حدود ۴۰ درصد خواهد رسید.

دو) همان‌طور که گفتیم، صادرات غیرنفتی ایران چندان هم غیرنفتی نیست. درواقع طی شش ماه نخست امسال بنزین در رأس کالاهای صادراتی کشور قرار داشته و اقلام دیگری چون پلی‌اتیلن، گرید فیلم، متانول و اوره در رده‌های بعدی قرار می‌گیرند. اگر این اقلام را حذف کنیم، ارزش صادرات غیرنفتی واقعی ایران بسیار کمتر از آن چیزی خواهد بود که گمرک اعلام می‌کند.

سه) از کل مبادلات بازرگانی غیرنفتی ایران در شش ماه نخست سال جاری (۳۰ میلیارد و ۳۴۹ میلیون دلار)، ۱۳ میلیارد و ۵۶۶ میلیون دلار به صادرات و ۱۶ میلیارد و ۷۸۳ میلیون دلار به واردات اختصاص دارد. به‌بیان‌دیگر در نیمه نخست سال واردات کشور بیش از سه میلیارد دلار از صادرات بیشتر بوده است. درگذشته این کسری بازرگانی خارجی با ارز حاصل از صادرات نفتی جبران می‌شد. در حال حاضر که از درآمدهای ارزی حاصل از نفت چیز زیادی باقی نمانده، تفاوت میان واردات و صادرات چگونه پر می‌شود؟

چهار) بازرگانی خارجی ایران، چه در عرصه صادرات و چه در عرصه واردات، برشمار بسیار محدودی از کشورها متمرکزشده و همین تمرکز شدید، آسیب‌پذیری آن را بیشتر می‌کند. به گفته آقای میراشرفی، رئیس‌کل گمرک جمهوری اسلامی، ۷۴ درصد صادرات غیرنفتی ایران (البته با تعریفی که گمرک از کالای غیرنفتی ارائه می‌دهد) روانه تنها پنج کشور می‌شود که به ترتیب عبارت‌اند از چین، عراق، امارات، افغانستان و ترکیه. همچنین ۷۰ درصد واردات ایران تنها از پنج کشور چین، امارات، ترکیه، هند و آلمان تأمین می‌شود.

معمولاً کشورها تلاش می‌کنند محدوده جغرافیایی بازرگانی خارجی خود را تا جایی که امکان دارد، گسترش دهند و بدین‌سان از وابستگی تنگاتنگ به چند بازار محدود در امان بمانند. ایران به دلیل انزوایش در سطح جهانی، هم ازلحاظ صادرات و هم ازلحاظ واردات به چند کشور وابسته شده است. صادرات ایران به عراق عمدتاً با توجه به نفوذ سیاسی ایران در این کشور امکان‌پذیر شده و به همین دلیل آسیب‌پذیر است. همچنین کشور امارات که سومین خریدار کالا از ایران و دومین فروشنده کالا به ایران است، دارای بدترین روابط سیاسی با جمهوری اسلامی است و ازلحاظ ژئوپلیتیک در قطب مخالف ایران قرار دارد.

در این شرایط می‌توان گفت که بازرگانی خارجی ایران، حتی در این سطح بسیار محدود، با عوامل ژئوپلیتیک گره‌خورده است و به همین دلیل طی مدتی کوتاه می‌تواند دگرگون بشود.

پنج) اگر بازرگانی خارجی ایران را در یک بازه طولانی‌تر زیر ذره‌بین بگذاریم، ابعاد سقوط آن بیشتر آشکار می‌شود. بر پایه آمار سازمان جهانی تجارت، کل صادرات ایران اعم از نفتی و غیرنفتی در سال ۲۰۰۹ میلادی به ۱۱۶ میلیارد دلار رسید و واردات ایران، در همان سال، ۵۷ میلیارد دلار بود.

به‌بیان‌دیگر ۱۱ سال پیش حجم بازرگانی خارجی ایران ۱۷۳ میلیارد دلار بود. در حال حاضر از صادرات نفتی ایران چندان خبری نیست و حجم سالانه بازرگانی خارجی ایران پیرامون ۶۰ میلیارد دلار نوسان می‌کند. به‌این‌ترتیب طی ۱۱ سال گذشته، حجم بازرگانی خارجی ایران تقریباً یک‌سوم شده است.

این سقوط دردناک یکی از عوامل اصلی فرورفتن ایران در باتلاق دشواری‌های اقتصادی کنونی است.

 

برگرفته از رادیو فردا

مطالب مربوط

«آی آدام اسمیت…»

اوج‌گیری کم‌سابقه دلار آمریکا در بازار جهانی ارز

شبح سلطه مطلق فقیهان بر فراز بانک مرکزی جمهوری اسلامی

این سایت برای ارائه بهتر خدمات به کاربران خود ، از کوکی‌ها استفاده می‌کند.
This website uses cookies to improve your experience. We'll assume you're ok with this, but you can opt-out if you wish
اطلاعات بیشتر