رفتارهای انسانی چه در حریم شخصی و چه در حوزه عمومی، برآمدی از الگوهای فرهنگی و عرفی هستند که هویت ملی را در سرزمینی با مرزهای تاریخی و جغرافیایی به وجود آورده‌اند.
الگوهای فرهنگی که با تثبیت در گستره همگانی کشور، عرف و آداب‌ورسوم ملی را تشکیل می‌دهند، در مواجهه با تغییرات اعتقادی و با ارتباطاتی که با دیگر فرهنگ‌ها و هنجارها دارند، دچار تحول و دگرگونی می‌شوند؛ رفتارها و الگوها با تغییر پوشش، فضای اجتماعی، فرهنگ عرفی و… بخش‌های پایه‌ای و زمینه‌های نوگرایانه را در خود جای می‌دهند.
فرهنگ ایرانی هم بعد از آشنایی با تحول تمدنی و تغییرات فرهنگی دنیای مدرنی، از قاعده نوجویانه و نوگرایانه‌ای برخوردار شد که نماد و نمونه اولیه آن در دوران مشروطیت تثبیت شد و به بار نشست؛ تغییر سلطنت به خاندان پهلوی، فرهنگ و رفتار و الگوهای اجتماعی و شخصی را در جامعه ایران نهادینه کرد و شکل و ماهیتی جدید به رفتارها و الگوهای فرهنگی و اخلاقی ایرانیان داد.
بی‌تردید تغییر در ذهنیت ایرانی و تحولی که در ارکان سیاست، روابط اجتماعی و الگوهای فرهنگی- اخلاقی، بخشی از رفتارها و هنجارهای سنتی را از بین برد و الگوهای تازه‌ای روابط اجتماعی و اخلاقیات شخصی را به وجود آورد؛ محمدعلی جمال‌زاده در کتاب قابل‌توجه «خلقیات ما ایرانیان»، برخی رفتارهای عرفی و نامتعارفی را که با از بین رفتن سنت رفتاری در ایران پدید آمدند، با شیوایی ادبی و طنزی گزنده (انتقادی) به نگارش درآورده است. نقدهای جمال‌زاده که روایت اروپائیان نسبت به مواجهه ایرانیان سنتی با الگوهای جدید اخلاقی است، آن زمان واکنش‌های تندی در پی داشت؛ اما حقیقت ناکارآمدی برخی الگوها و رفتارهای ایرانیان و ضرورت آموزش‌های نوین را بیان می‌کرد.
گسترش آموزش همگانی و تغییر رفتارها و الگوها، دو رکن اصلی و اساسی در تحول فرهنگی و تمدنی به شمار می‌روند که نوسازی و نوگرایی در جوامع را در خود جای‌داده‌اند؛ درواقع تحول فرهنگی، پشت سر گذاشتن الگوهای سنتی و روآوری به الگوها و رفتارهای تازه، ماندگاری فرهنگ ملی و الگوی انسانی را باعث می‌شود؛ ایجاد روحیه همبستگی، رعایت حریم شخصی افراد، احترام به باورهای شخصی و ایده‌های فردی، مسئولیت‌پذیری در امور جمعی و همگانی، مراعات و فرهنگ‌سازی در برابری حقوقی- اخلاقی و جنسی زنان و مردان، آگاهی و عمل به حقوق محیط زیست و… از مواردی هستند که رفتارهای جمعی و اعمال شخصی را در جامعه‌ای به مسئله‌ای حقوقی و دستیابی به حقوق شهروندی می‌رساند.
در جامعه ایران، سیر تحولی الگوها و رفتارهای ایرانیان در دوران جمهوری اسلامی با رکودی سرنوشت‌ساز برخورد کرده؛ در این دوران چهل‌وپنج ساله، الگوهای رفتاری مبتنی بر اعتقادات مذهبی گردید و ارزش‌گذاری دینی، راه را بر فرهنگ مدرن و حق انتخاب الگوی رفتاری و سبک شخصی زندگی بست. مسئله اساسی حق انتخاب پوشش زنان (و مردان) و حق آزادی اخلاقی که در سال‌های اخیر به محور مخالفت و مقابله با نظام ارزشی حاکم تبدیل‌شده است، در چشم‌انداز نوخواهی و نوجویی ایرانیانی قرار دارد که از الگوهای رفتاری سنتی گذار کرده و رفع نیازهای انسانی و حقوقی خود را خواهان هستند.
تردیدی نیست که بدون آموزش و نهادینه ساختن فرهنگ نوین رفتارهای شخصی و الگوی مدنی جدید، الگوهای اجتماعی و فردی نمی‌توانند پایه‌ریزی شده و جامعه ایرانی و ایرانیان را در جهان معاصر قرار دهند؛ حکومت اسلامی با ایجاد سدهای اجتماعی و سیاسی در برابر نوجویی ایرانیان، آنان را از دستیابی به حق شهروندی محروم ساخته و آزادی شخصی و اجتماعی را با شدیدترین ابزارهای سرکوب و خشن‌ترین برخوردهای حکومتی، مورد هجوم قرار داده است؛ ایرانیانی که از الگوهای رفتارهای و هنجاری اخلاقی سنت ایرانی گذر کرده و با به کار گرفتن اخلاقیات هنجاری نوین، خواهان زندگی آزاد و همبسته بوده و رعایت حقوق همه‌جانبه انسانی را در جامعه‌ای امن و شهروندمحور، در مقابله با ارزش‌های دینی و سنتی را در چشم‌انداز تحولات سیاسی و فرهنگی قرار داده‌اند. آموزش و فرهنگ‌سازی از ارزش‌های شخصی و هنجارهای نوین، پایه اصلی رسیدن به شهروندی مدنی و تغییر در رفتارهای انسانی است.
*دکتر نادر زاهدی متخصص شیمی، فعال سیاسی و عضو شورای مرکزی حزب مشروطه ایران (لیبرال دموکرات)