در پی سقوط ایران به مغاک فاشیسم اسلامی، تهمت و توهینی نبود که «خودی» و «بیگانه» نثار «ایرانیان» نکرده باشند؛ اما خوشبختانه «رستاخیز مهسا» نشان داد که بخش بزرگ ایرانیان، مانند مردمان هر کشور دیگری، از همه گونه ویژگی‌های نیک انسانی و اجتماعی برخوردارند و تسلط فاشیسم اسلامی بر ایران نه تصادفی و یا نتیجۀ «خُلقیات ایرانیان» بوده، بلکه در وضعیتی مشابه در کشورهای اروپایی مانند آلمان، ایتالیا، اسپانیا و… در نیمۀ نخست سدۀ بیستم رخ داد.
جامعۀ ایران نیز در برابر فشار تبلیغی «چپ اسلامی» از یک‌سو و حکومت فردی محمدرضا شاه از سوی دیگر، ناگزیر آبستن دگرگونی بزرگی بود که با توجه به نفوذ و ماهیت تودۀ عظیم «چپ اسلامی» نمی‌توانست پیامدی جز قدرت‌یابی «اسلامیون» یا «چپ‌ها» داشته باشد.
حکومت اسلامی نه‌تنها بر دوش تودۀ مزبور به قدرت رسید، بلکه بدون پشتیبانی فعال آن هرگز نمی‌توانست دوام بیاورد؛ و اگر حکومت اسلامی در تاریخ جهان بی‌سابقه می‌نماید، بدین سبب که تودۀ «چپ اسلامی» از دیدگاه روانشناسی اجتماعی از نارسایی بی‌همتایی برخوردار است.
ریشۀ این ناهنجاری را باید در اسلام و به‌ویژه در مذهب شیعه جستجو کرد که به‌راستی هیچ مذهب و مکتبی در دنیا از نظر عقل ستیزی به گردپای آن نمی‌رسد احمد کسروی نخستین اندیشمند معاصر است که این نکتۀ مهم را دریافت: «در شیعیگری دلیل خواستن و یا چیزی را به داوری خِرَد سپردن از نخست نبوده و کنون هم نبایستی بود.» (۱)
رأی کسروی بر این واقعیت تاریخی استوار است که اصول فکر منطقی را برای نخستین بار ارسطو تدوین نمود و با پیدایش مسیحیت و هماهنگ شدن تدریجی آن با منطق یونانی، در طول «قرون‌وسطا» منطقی اندیشیدن رواج پیدا کرد. درحالی‌که به هنگام پیدایش اسلام و تدوین آثار اسلامی «روش درست اندیشیدن» هنوز در عربستان رسوخ نکرده بود و بدین سبب مطالب اسلامی به‌کلی از منطق به دور هستند.
بدین معنی مشکل با اسلام و به‌ویژه شیعیگری نه‌تنها این است که از نظر فکری باتلاقی را می‌ماند که هرچه بدان پرتاب شود، بدون ارتباط با دیگر مطالب در آن شناور بر جای می‌ماند، بلکه این هم هست که رهایی از آن به کمک اندیشۀ منطقی نیز ناممکن است. (۲)
در تاریخ معاصر ایران به‌ظاهر دو کوشش بزرگ برای رهایی از اسلام صورت گرفت که هر دو به شکست انجامیدند. نخست کوشش برای ترویج افکار روشنگرانه برآمده از جوامع اروپایی که به همت «منوّرالفکران» در آستانۀ انقلاب مشروطه مطرح گردید و دیگری گسترش «جریان عدالت‌خواهانۀ چپ»؛ اما این هر دو کوشش بی‌ثمر ماند، زیرا هواداران هر دو جریان بدون آنکه خود را از رسوبات عقاید اسلامی رها کنند، مطالب جدیدی را در ذهن جای دادند. خاصه آنکه هر دو جریان از روشنگری ضدمذهبی طفره رفتند. به‌ویژه حزب توده که در برخورد با دیوار بلند اسلام از همان گام نخست «تقیه» پیشه کرد:
«سیدى در اردبیل بنام میرخاص، برعلیه حزب توده برخاسته و آن‌ها را تکفیر کرده و مردم را به کشتن‌شان تحریص نموده، ژن‌ها را بنام ارتداد شوهرانشان، از آن‌ها جدا گردانیده به شوهر دیگر داده. در کشوری که با رژیم مشروطه و با قانون اساسی اداره می‌شود، به چنین رفتار وحشیانه پرداخته است.» (۳)
بدین ترتیب «حزب توده» که نمی‌توانست با روشنگری در جامعه پایگاهی بیابد با تبلیغات دروغین تنها به یارگیری از نسل جوان و برخی اقشار دیگر بسنده کرد و برای حفظ خود، در خدمت پیشبرد سیاست خارجی روسیه شوروی نسخۀ مسخ‌شده‌ای از مارکسیسم سرهم کرد که به‌درستی «چپ روسی» نامیده شد.
البته باید انصاف داد که مبلغان حزب توده و جریانات بعدی «چپ»، اگر هم می‌خواستند نمی‌توانستند هواداران خود را روشنگرانه به ترک اسلام فراخوانند! چون دیری نمی‌پایید که در برخورد اندیشه‌های روشنگرانه با باورهای شیعی، در نهایت «معجونی تهوع‌آور» از ترکیب این دو فراهم می‌آمد، زیرا فقط مطالب منطقی را می‌توان با منطق ردّ یا قبول کرد. این پدیدۀ شگرف را کسروی کشف کرده بود و همین کافی است تا جایگاه او را به‌عنوان یکی از معتبرترین روشنگران تاریخ معاصر استوار سازد:
«اگر در ایران تبلیغات کمونیستی بشود، مسلمانان به‌عنوان آنکه مسلمان می‌باشند از گرویدن به آن خودداری نخواهند کرد. ولی با این عقاید درهمی که در مغزهای خود آگنده‌اند، اگر مبادی کمونیستی را هم فراگیرند، این‌ها را با آن‌ها درهم‌آمیخته یک معجون تهوع‌آوری پدید خواهند آورد. چنانکه همین رفتار را با مشروطه کردند و آن را گرفتند و به حال تهوع‌آوری انداختند.» (۴)
بنابراین اگر حزب توده در دو – سه سال نخست پس از تأسیس، به‌یک‌باره به «بزرگ‌ترین حزب سیاسی خاورمیانه» بدل شد و تقریباً تمامی نسل جوان مدرسه‌دیدۀ ایران را به خود جلب کرد، نه ازآن‌رو بود که در ایران رستاخیز فرهنگی سترگی رخ‌داده بود، بلکه ازآنجا نشأت می‌گرفت که «توده‌ای» شدن به هیچ‌گونه دگرگونی فکری و اعتقادی نیاز نداشت؛ زیرا «هواداران حزب» هرچند با «ودکا و سِبیل» به‌ظاهر غیرمذهبی رفتار می‌کردند، اما در همزادی فکری با اسلام باعث شدند که در میان جریانات اسلامی نیز میل به بزک اسلام به‌عنوان ایدئولوژی جهانگیرانه رشد کند و ترکیب «چپ اسلامی» برآمده از «حوزه و دانشگاه» به نگرش مسلط بر جامعه بدل گردد.
بنابراین «پنجاه و هفتی‌ها» بنا به ماهیت فکری خود، نه دو گروه جدای «اسلامی» و «چپ»، بلکه «توده»ای با ماهیت همگون اما با دو چهرۀ گوناگون را تشکیل می‌دادند. جالب نظر آن است که بخشی از همین «توده» پس از مهاجرت میلیونی به خارج از کشور، برای بار سوم «دگرگون» شد و اینک ظاهری «سوسیال دمکراتیک» به خود گرفته است، اما چون نیک بنگریم، در نهایت به «دو چهرگی چپ اسلامی» چهرۀ جدیدی افزوده‌شده است!
پدیده‌های «استثنایی» بسیاری را می‌توان به‌عنوان عوارض دو چهرگی چپ اسلامی برشمرد. نمونۀ کوچک آنکه، کمونیست‌ها در هیچ جا با مراسم مذهبی خاک‌سپاری نمی‌شوند؛ اما چپ‌های ایرانی نه تنها در ایران همواره از خاک‌سپاری اسلامی استقبال کرده‌اند، بلکه حتی در خارج از کشور نیز خواهان آن هستند. اینکه مثلاً «بزرگ علوی»، از سرشناس‌ترین کمونیست‌های ایرانی و از بنیان‌گذاران حزب توده، پس از عمری زندگی در آلمان شرقی، در برلین با مراسم اسلامی به خاک سپرده شد، همان‌قدر نشانۀ دوگانگی چپ اسلامی است که ارسال پیکر «شاهرخ مسکوب» و یا «هوشنگ ابتهاج (سایه)» به ایران برای خاک‌سپاری با مراسم اسلامی.
بدین معنی سه رویۀ «اسلامی»، «چپ روسی» و «سوسیال‌دمکراسی» نه مراحل تحولی فرهنگی، بلکه نشان‌دهندۀ معجونی است که در اذهان بخش بزرگی از ایرانیان فراهم آمده و از نظر روانشناسی اجتماعی پدیده‌ای شگرف بشمار می‌رود.
برای شناخت این پدیده شاید بتوان از آشنایی با عوارض بیماری «روان گسیختگی» (اسکیزوفرنی) کمک گرفت.
روان‌شناسان دو علت برای بروز این نارسایی می‌شناسند: یکی عامل ژنتیک و دیگری شرایط آزاردهنده در کودکی. از عوارض آن در زندگی روزمره این است که فرد برای پاسداری از دو چهرۀ خود، ناگزیر از دروغ‌گویی است و ازآنجاکه دروغ سرچشمۀ همۀ دیگر نارسایی‌های اخلاقی، از ریاکاری، تظاهر تا خیانت و غیره است، بی‌اخلاقی (در عین ستایش از خود به والاترین ویژگی‌ها) نقطۀ مشترک طیف چپ اسلامی را تشکیل می‌دهد. بدین سبب نیز رفتار رهبران این طیف نسبت به «خودی‌ها» در عین ادعای «برادری» و «رفاقت»، دستکمی از رفتار با «دشمنان» ندارد.
نکتۀ دیگر آنکه لازمۀ دو چهرگی حفظ ویژگی‌های دو چهرۀ متفاوت است! و بدین سبب مبتلایان، هرگونه شباهت میان دو چهرۀ خود را به‌شدت انکار می‌کنند. چنانکه هرچند چپ‌ها و اسلامی‌ها از نظر فکری و عملی در هشت دهه گذشته دست در دست هم بوده‌اند، اما اگر فردی «اسلامی» را «چپ» بخوانید سخت برآشفته می‌شود و برعکس!
مشکل دیگر اینکه دو چهرگان، ازآنجاکه از حافظه‌ای مخدوش برخوردارند، نسبت به چندوچون سرگذشت خود دچار مشکل‌اند و نمی‌توانند روایتی واقعی از زندگی خود به دست دهند. بازتاب اجتماعی این نارسایی در جریان چپ اسلامی چنین است که نسبت به تاریخ خود و به‌ویژه تاریخ ایران واقعیت گریزاند و از هیچ‌گونه جعل و دروغ ابا ندارند. همان‌طور که اشخاص مورد آزار جنسی قرارگرفته می‌کوشند تا گذشتۀ خویش را پنهان کنند و یا بی‌اهمیت جلوه دهند، جریان چپ اسلامی نیز گذشتۀ تاریخی خود را پنهان می‌کند و به قهرمان‌پروری می‌پردازد.
نمونه‌وار می‌توان از برخورد یکسان نیروهای چپ و اسلامی به حملۀ اعراب به ایران اشاره کرد که متحداً در تحریف یا حتی تکذیب آن می‌کوشند؛ از یک‌سو با به دست دادن تصویری سیاه از اواخر دوران ساسانی، یورش اعراب را حتی نوعی موهبت جلوه می‌دهند و از سوی دیگر آن را کم‌اهمیت‌تر از حملۀ مغولان می‌شمارند؛ و بالاخره گاه در نوعی هم‌آوایی شگرف اساساً منکر چنین تهاجمی می‌شوند و تشرف به دین اسلام را نتیجۀ کودتای «ایرانیان عرب‌تبار» ساکن میانرودان در پیامد ضعف دربار ساسانی قلمداد می‌کنند؛ زیرا در غیر این صورت از یک‌سو باید بپذیرند که تسلط اسلام بر ایران نتیجۀ اجباری شکست از عرب بادیه‌نشین بوده و از سوی دیگر ایران پیش از حملۀ اعراب از تمدنی برخوردار بوده که ازآن‌پس در سایۀ بدویت اسلامی رو به اضمحلال نهاده است.
چنانکه اشاره شد، هرچند شخص مبتلابه دوگانگی شخصیت از آن رنج می‌برد، اما به ناگزیر هر دو چهرۀ خود را می‌پاید. نمونه‌وار «چپ‌ها» از یک‌سو از جنایات رژیم اسلامی و نابسامانی کشور می‌نالند و از سوی دیگر، از حکومت آخوندی به دلیل «مبارزۀ ضد امپریالیستی» دفاع می‌کنند و «اسلامی‌ها» نیز از یک‌سو به منافع ملی در برابر «کافران» روسی و چینی چوب حراج زده‌اند و از سوی دیگر، فرزندان خود را برای زندگی و تحصیل، نه به کشورهای «بلوک شرق»، بلکه به آمریکا می‌فرستند!
بنابراین می‌توان چنین جمع‌بندی کرد: همان‌طور که گویی «سلطنت‌طلبان» هنوز سازوکار دنیا را در مناسبات قرون‌وسطایی می‌بینند و به دنبال سلطانی هستند تا به او بیاویزند، جناح چپ اسلامی نیز که در چنبرۀ نارسایی دو چهرگی گرفتار است به‌هیچ‌روی نمی‌تواند به جناحی قابل‌اعتماد در گذار ایران از حکومت فاشیسم اسلامی بدل گردد.
«زن زندگی آزادی» نشان داد که جامعۀ ایران و به‌ویژه نسل جوان بر «کابوس پنجاه و هفتی» غلبه کرده و همین بزرگ‌ترین ضامن پیروزی رستاخیز مهسا خواهد بود. در این میان امروزه خوشبختانه بخش بزرگی از هواداران سابق سازمان‌های «چپ» نیز، به جلوۀ «چپ ملی»، از خیزش «زن زندگی آزادی» پشتیبانی می‌کنند.
(1) احمد کسروی، شیعیگری، ص ۸
(۲) جریان روشنگری در اروپا در واقع با ردّ استدلال مبنی بر اثبات وجود خدا از سوی «قدیس آنسلم کانتربری» به‌وسیلۀ «امانوئل کانت» به پیروزی رسید.
(۳) احمد کسروی، سرنوشت ایران چه می‌شود؟ ص ۲۵
(۴) همان‌جا، ص ۱۰