آخرین سال‌های زندگی شاه؛
گفتگو با اندرو اسکات کوپر، نویسنده کتاب «سقوط بهشت»
پرسش: چه چیز سبب شد که شما کتابی درباره پهلوی‌ها و واپسین روزهای ایران شاهنشاهی نوشتید؟
پاسخ: نخستین موج نگارش کتاب دراین‌باره به سال‌های دهه ۸۰ و ۹۰ برمی‌گردد. این کتاب‌ها به‌وسیله دانشمندان علوم سیاسی، دیپلمات‌ها و مقامات گذشته، روزنامه‌نویسان و کارشناسان، به رشته تحریر درآمد. بعضی از این نوشته‌ها خوب بود و برخی دیگر تعریفی نداشت. بیشتر این‌گونه نوشته‌ها بی‌طرفانه نیست و انعکاسی از باورهای تعصب‌آمیز و دور از بی‌طرفی از دوران جنگ سرد است. تقریباً در تمام این نوشته‌ها به نحوی ناگوار، از شاه انتقاد شده و خارج از چند استثنا، تمام این کتاب‌ها شاه را دست‌نشانده و عامل آمریکا قلمداد کرده‌اند و او را دیکتاتوری خون‌خوار و زمامداری کاملاً بیگانه و جدا از مردم‌اش معرفی کرده‌اند.
تاریخ‌نگاران حرفه‌ای (مانند آنان که درجه‌ی دکترا دارند) در کناری نشسته و در انتظار آنند که گردوغبار حوادث فرونشیند. ما معمولاً تا زمانی که اطمینان پیدا نکنیم که اسناد و یا مردمانی را در اختیار و دسترس خودداریم که آماده‌اند علناً و بدون پرده‌پوشی درباره مسائل اظهارنظر و عقیده کنند، خود را گرفتار گفتگوهای تاریخی نمی‌کنیم.
شاه و شهبانو. کتاب اندرو اسکات کوپر «سقوط بهشت» نخستین کتابی است که گمان می‌کنم سرآغاز انتشار کتاب‌ها و مقالات تازه‌ای شود که به بررسی تاریخ ایران در سال‌های ۱۹۷۰ و ۱۹۸۰ ایران بپردازند. این دوره بخش جالبی در تاریخ مدرن ایران به شمار می‌رود.
– آیا در جریان پژوهش‌های خود به دلیل و نکات تازه‌ای برخوردید؟ کتاب شما بر روایت تاریخی دودمان پهلوی چه چیزی می‌افزاید؟
ــ گمان می‌کنم که روایت من به عدم تعادلی که در یادآوری تاریخ این دوره وجود دارد می‌پردازد. شاه و دولت‌اش اشتباهاتی را مرتکب شدند ولی ما نیز باید خدماتی را که انجام دادند موردتوجه قرار دهیم. آنان در شرایط بسیار دشوار جنگ سرد کار می‌کردند و گمان نمی‌کنم که ایرانیان به‌اندازه کافی به این مطلب توجه داشته باشند.
– کتاب شما را تلاشی برای اعاده‌ی حیثیت دودمان پهلوی توصیف کرده‌اند؛ آیا به نظر شما این توصیف عادلانه است؟
ــ من با این برداشت موافق نیستم. من هرگز تلاشی برای اعاده‌ی حیثیت شاه و یا هر شخص دیگری نکرده‌ام. در جریان پژوهش‌هایی که انجام دادم متوجه شدم که بسیاری از توده‌ی ایرانیان از هم‌اکنون شاه و میراثی را که از خود بجا گذاشت بار دیگر ارزیابی می‌کنند.
درواقع من در جریان دیدار خود از ایران در سال ۲۰۱۳، متوجه این نکته شدم که گروهی از روشنفکران و نویسندگان ایرانی سال‌هاست سرگرم بررسی چنین روایاتی شده‌اند که بسیار به دردشان خورده است. مشکل آن است که کنجکاوی آمیخته با روشنفکری، نسل بعدی را راضی نمی‌کند. امیدوارم که دانشجویان و دانش‌پژوهان جوان هدف حملات و انتقاداتی که من قرار گرفتم، قرار نگیرند. آنان باید به خاطر داشته باشند که ما برای خوش آمدن دیگران و یا رضایت ازآنچه وجود دارد، نیامده‌ایم. باید بپرسیم و بازهم بپرسیم.
– به نظر شما چرا انقلاب ایران در سال ۱۹۷۹ به وقوع پیوست؟ چه عامل مهمی باعث بروز این انقلاب شد؟
ــ فهمیدن انقلاب‌ها بسیار دشوار و پیش‌بینی آن‌ها دشوارتر است. فشار اقتصادی که به خاطر ضربه‌ی نفت در سال‌های ۱۹۷۴-۱۹۷۳ به وجود آمد هم‌زمان با تصمیم شاه به باز کردن زندگی سیاسی مردم و اعطای آزادی بیشتر به آنان صورت گرفت. در این زمینه باید این امتیاز را به شاه داد که متوجه شد برای جلوگیری از فشاری که بر درون سیستم وارد می‌آید باید دست به انجام اصلاحاتی بزند. پسندیده نیست که شاه را به خاطر آنکه متوجه نشد چه تحولی در داخل ممکت در حال وقوع است ملامت کرد.
تصمیم او برای پایداری در اجرای اصلاحات باوجود بدبینی شدید و بدگمانی مردم، مخالفت، خرابکاری و سوءنیت خارجی، گرچه در آخر کار به راه کج رفت، قابل‌تحسین است. چه راه دیگری داشت؟ ما باید به خاطر داشته باشیم که شاه می‌دانست مبتلا به بیماری مرگ‌آور سرطان است و درواقع فرصت زیادی برایش نمانده بود.
ازنظر خارجی، نباید نقش کشورها و زمامداران عرب را که به خاطر پشتیبانی شاه از امضای موافقت‌نامه‌ی کمپ دیوید به‌وسیله‌ی سادات به‌شدت مخالف او بودند ازنظر دور داشت. حملات تروریستی و اقدامات تخریبی و سابوتاژ که از طرف قذافی و عرفات پشتیبانی می‌شد به‌شدت به مردم ایران اعلام‌خطر کرد و این وقایع درست درزمانی صورت گرفت که شاه در نظر داشت اختیارات خود را به نخست‌وزیر منتقل کند. فقط فاجعه‌ی ماه اوت ۱۹۷۸ سینما رکس را به خاطر بیاورید که به‌وسیله‌ی پیروان خمینی انجام شد.
نقش آمریکا در این سقوط را نمی‌توان به‌سادگی انکار کرد. آنچه به نظر ایرانیان توطئه‌ی آمریکا می‌آید به نظر من بسیار شدیدتر از آن یعنی عدم مسئولیت است.
-تصور می‌کنید اگر شاه رویه‌ی دیگری غیر ازآنچه انتخاب کرد در پیش می‌گرفت از وقوع انقلاب جلوگیری می‌شد؟
ــ گروهی را عقیده بر این است که شاه باید در ماه مه ۱۹۷۸ رویه‌ی شدیدتری اتخاذ می‌کرد. این توصیه را رؤسای امنیت کشور به او پیشنهاد کردند. ولی راه‌حل کوتاه‌‌مدت ممکن است مشکلات فزون‌تر درازمدتی به وجود آورد. ملاحظه کنید که امروز در مصر چه می‌گذرد. در سال ۲۰۱۳ سی‌سی رئیس‌جمهور گروه‌های اسلامی را در هم کوبید. مخالفان جوان‌تر ضد رژیم، خود را پنهان کردند تا علیه رژیم مبارزه کنند. شاه در سال ۱۹۷۸ وقوع چنین وضعی را پیش‌بینی می‌کرد. وی واقعاً نمی‌دانست چه باید انجام دهد ولی بالاخره بر آن شد که بجای در هم شکستن مخالفان و مخالفت‌ها که از خونریزی ناشی از آن وحشت داشت و از آن می‌ترسید که به قیمت پایان دوران پهلوی تمام شود، اصلاحات را ادامه دهد.
– بسیاری از ایرانیان بر این باورند که جیمی کارتر رئیس‌جمهوری آمریکا و دولت‌اش در آخرین مراحل سلطنت شاه دست از پشتیبانی شاه برداشتند و سقوط او را سریع‌تر کردند. آیا شما با این برداشت موافق هستید؟
ــ نقش دولت جیمی کارتر درباره ایران، نقشی هم گریه‌دار و خنده‌دار (تراژیک- کمیک) است. قابل‌تصور نیست که سولیوان سفیر آمریکا سیاست اختراعی و موردنظر خود را به‌عنوان سیاست و نظر دولت آمریکا اجرا می‌کرد. این سیاست بر این پایه بود که در ایران کودتایی بشود که منافع آمریکا بهتر تأمین و تضمین شود و موقعیت شاه ضعیف‌تر شود و وضع خمینی استوارتر گردد. بر اساس آنچه تاکنون دیده‌ام سولیوان این سیاست را با همکاری وزارت امور خارجه آمریکا اجرا می‌کرد و با کاخ سفید کاری نداشت.
به نظر من زمانی که ایرانیان بر این باورند که آمریکا بود که شاه را به زمین زد، اعتباری بسیار بزرگ برای آن کشور قائل‌اند درحالی‌که آمریکا شایستگی این اعتبار را در این مورد ندارد. تلاش مردم ایران برای آن است که گناه بدبختی خود را به گردن دیگران بیندازند. ایرانیان ثروتمند در سال ۱۹۷۷ و چه‌بسا زودتر، کشورشان را ترک کردند. اگر این گروه در ایران مانده بودند و هنگامی‌که شاه نیاز به کمک داشت به کمک‌اش شتافته بودند چه‌بسا انقلابی به وقوع نمی‌پیوست.
– شما محمدرضا شاه پهلوی را به‌عنوان یک انسان و یک پادشاه چگونه توصیف می‌کنید؟
ــ تنها کلمه‌ای که شما، هنگامی‌که درباره شاه حرف می‌زنم در گفتار من نمی‌شنوید، کلمه «پیچیده و بغرنج» است. هنگامی‌که یک صاحب‌نظر در مورد یک زمامدار و یا رهبر، کلمه «پیچیده و بغرنج» را به کار می‌برد من ناراحت می‌شوم زیرا این کلمات چنین معنی می‌دهد که تعدادی افراد معمولی نمی‌توانند آنان را بفهمند و چنانچه شما این گروه را نفهمید، نمی‌توانید درباره آنان نظری داشته باشید.
من نسبت به شاه نوعی احساس نزدیکی عاطفی پیدا کردم که می‌توانستم خود را بجای او تصور کنم. به نسبتی که پژوهش‌های من پیش می‌رفت، بر من روشن شد که شاه آن آدمی که درباره‌اش در روزنامه‌ها می‌خواندیم نیست. البته کمبودهای او، بر همه روشن بود ولی باید آنچه را در عمر خود انجام داد و همچنین کارهایی که باوجود تمام مشکلات، به دنبال انجام آن بود، موردتوجه قرار دهیم. دانشگاه‌ها و مدارسی که ساخت و تلاش او برای سوادآموزی ایرانیان، مراقبت‌های درمانی، محیط زیست، هنر و فرهنگ، میراثی که وی از خود برجای گذاشت در همه‌جا هویداست. در این زمینه تردیدی نمی‌توان داشت که وی مردی بود که ایران را مدرن ساخت.
درزمینهٔ سیاست خارجی، شاه از سال ۱۹۵۳ تا ۱۹۷۹ خود را از درگیری با اغتشاشات و پریشانی‌هایی که به وقوع پیوست، کنار کشید. او کشور خود را در صلح و صفا نگاه‌داشت زیرا می‌دانست توفیق اصلاحاتی که انجام داده و یا در حال انجام بود، به صلح و آرامش بستگی دارد. شاه موفق شد در جریان جنگ سرد در روابط ایران با ابرقدرت‌ها تعادلی به وجود آورد و این خدمت بزرگی بود که دیگر زمامداران منطقه توفیق انجام آن را نیافتند.
من تصور می‌کنم در نهایت امر، شاه زمانی که در چنگال جنگ سرد قرارگرفته بود، جنبش مذهبی نیز آغاز شد. برای من روشن نیست که برای رهایی از این بن‌بست راهی وجود داشت یا نه؟ باید نگاهی به پدرش رضاشاه و سرنوشت او در دوران جنگ جهانی دوم انداخت.
شاه و شهبانو
– کتاب شما با همکاری شهبانو فرح پهلوی ملکه سابق ایران نوشته‌شده. ایشان تا چه میزان با شما همکاری می‌کردند؟
ــ هنگامی‌که ملکه حاضر شد با من مصاحبه کند، خود را در مخاطره بزرگی قرار داد. وی کوچک‌ترین اطلاعی از آن نداشت که مطالب کتاب چه و چگونه خواهد بود و یا من در پژوهش‌های خود چه مطالبی به دست خواهم آورد. ایشان هرگز تلاش نکرد که مرا تحت تأثیر قرار دهد و یا درباره هر نکته و موضوع اعمال‌نفوذ کند.
ایرانیان باید بدانند که حرف زدن و ابراز عقیده و اطلاع دادن درباره حوادثی که منجر به یک نتیجه تراژیک و غم‌انگیز شد تا چه حد دشوار است. در طول مدت چهار سال نسبت به پیشرفت کار من توجه فراوانی مبذول داشت و به دوستان خود توصیه می‌کرد با من گفتگو کنند. وی می‌داند نسل جوان ایران خواهان آن است که اطلاعات بیشتری درباره گذشته داشته باشد و وی در این زمینه آنچه در توان دارد انجام می‌دهد تا به آنان کمک کند.
– سهم شهبانو در جامعه ایران چه بود؟
ــ گمان می‌کنم شما باید به قرن هجدهم بازگردید تا بتوانید نمونه دیگری از همسر پادشاهی بیابید که تا این حد درگیر این‌همه خدمت و کار به نفع آن‌همه مردم باشد. علاقه او کاملاً شخصی و انتخابی بود. برای کمک به جذامیان ایران مبارزه و کمک کرد و درراه کمک به هنرمندان، نویسندگان، مصدومین آتش‌سوزی، یتیمان و مادران تنها و بدون یاور، خدمات برجسته‌ای انجام داد. آنچه در تمام این گروه‌هایی که نام‌برده شد مشترک بود و آن این بود که آنان محرومان اجتماع بودند و او حامی و پشتیبان آنان بود؛ او به آنان که نقشی در اجتماع نداشتند اهمیت بخشید. شهبانو به من گفت به نظر خودم مهم‌ترین خدمتی که انجام دادم بهبود بخشیدن به وضعیت جذامیان بود. وی گفت: هنوز هم به فکر آنان هستم و امیدوارم که زندگی آنان به نحو قابل قبولی باشد.
– میراث شاه در ایران امروز تا چه حد اهمیت دارد؟
ــ هنگامی‌که شاه ایران را ترک کرد، غالب اشخاص بر این باور بودند که میراث شاه ارزش قابلی ندارد. امروز تاریخ‌نویسان به این برداشت با دید دیگری نگاه می‌کنند. به نظر من برآورد ابتدایی میراث شاه در بحبوحه‌ی حوادث ایران بود. تنها امروز که ما به عقب می‌نگریم، می‌بینیم بسیاری از طرح‌های عمرانی که وی آغاز کرد یا هنوز هم زیر نام و مشخصات جدید ادامه دارد و یا آنکه پس از وی، اجرای طرح به پایان رسیده است. برای ما زمان به آن اندازه گذشته است که اقدامات او را با آنچه به‌وسیله‌ی رژیم اسلامی انجام‌شده و می‌شود، مقایسه کنیم. مثلاً تلاش او که اکنون میراث‌اش محسوب می‌شود درزمینه‌ی سوادآموزی و تعلیم و تربیت به نتیجه‌ی قابل‌تقدیری رسیده است. به نظر من شگفت‌آور بود که وی قهرمان ایجاد پارک‌ها، صرفه‌جویی در مصرف آب و توسعه‌ی منابع انرژی‌های جایگزین درزمانی شد که دیگران یا نسبت به آن علاقه نداشتند و یا اصلاً نمی‌دانستند و از این مباحث آگاه نبودند.
شاید از همه مهم‌تر آن باشد که ایرانیان از تلاش نافرجام و بدپایان او برای آزاد ساختن و دموکراتیزه کرده جامعه‌ی ایران درس فراگیرند. جمهوری اسلامی به‌هرروی ناگزیر خواهد شد با بحران داخلی خود ناشی از لزوم تعیین مقام رهبری مبارزه کند. آیا ایرانیان پس‌ازآن می‌خواهند چکار کنند؛ آیا واقعاً برای احتمال و امکان تغییر، آمادگی دارند؟
– تاکنون واکنش ایرانیان نسبت به کتاب شما چگونه بوده است؟
ــ همچنان که انتظار می‌رفت، واکنش آنان که هنوز پشتیبان جمهوری اسلامی هستند و یا گروهی که هنوز از حکومت سلطنتی دل‌زدگی دارند منفی است؛ ولی واکنش ایرانیان معمولی امیدوارکننده است. بسیاری از ایرانیان مرا به‌عنوان ناظر بی‌طرف می‌نگرند که تمام تلاش خود را به کار می‌برد تا درباره موضوعی بسیار دشوار و رنج‌آور بنویسد. این گروه از ایرانیان درک می‌کنند من یک خارجی و شخصی که در ایران خانواده و فامیلی ندارد، هستم و به این عنوان می‌توانم آزادانه‌تر از روشنفکران ایرانی که از واکنش حکومت وحشت دارند و خود را کنترل می‌کنند، بنویسم. من در ایران بزرگ نشده‌ام. من در سال‌های نزدیک به پایان جنگ سرد به دنیا آمدم. در ابتدا به‌عنوان پژوهشگر حقوق بشر می‌نوشتم و سابقه محکم و قابل‌اعتمادی از پژوهش‌های تحقیقی دارم. این مشخصات مرا در مکان محکمی قرار می‌دهد.
کتاب خوب فروش می‌رود. به‌نحوی‌که ناشر من ترتیب چاپ‌های بیشتری را داده است. کتاب اگرچه به‌طور غیرقانونی، ولی در ایران نیز پیدا می‌شود. امیدوارم این کتاب جوانان ایرانی را نسبت به تاریخ خود علاقه‌مند کند. بسیاری از جوانان ایرانی به من می‌گویند پدران و پدربزرگان‌شان میل ندارند درباره گذشته صحبت کنند. این جوانان ازآن‌جهت به من توجه دارند که من از یادآوری گذشته کشورشان وحشتی ندارم.
باید شرافتمندانه و صادقانه بگویم که من عاشق ایران و ایرانیان شده‌ام و نسبت به همه با نظر تحسین می‌نگرم. من همواره برای آنان یک فرد بیگانه و خارجی خواهم ماند ولی امیدوارم به سهم ناچیز خودم، برای آگاهی و شناسایی تاریخ و فرهنگ معاصر ایران قدمی بردارم.
*این گفتگو به زبان انگلیسی انجام و نخستین بار مهرماه ۱۳۹۵ در کیهان لایف و سپس در کیهان لندن منتشر شد.
*کتاب «سقوط بهشت» را که توسط کیهان لندن به فارسی ترجمه‌شده می‌توانید با مراجعه به این لینک تهیه کنید.