اندیشه‌های سیاسی میرزا علی‌خان امین‌الدوله
در تاریخ ایران بین وقوع جنگ‌های روسیه و انعقاد قرارداد ترکمن‌چای تا استقرار مشروطیت، محدود بزرگانی به عرصه رسیدند که با شناخت دنیای مدرن، به اندیشه نوسازی و مدرنیزاسیون کشور اهتمام داشتند؛ بنیان مدرنیزاسیون در ایران را شاهزاده لیبرال عباس میرزا پی‌ریزی کرد؛ وزیر دانای او، قائم‌مقام آن راه را در حد توان خود و در شرایط مندرس کشور، هموار کرد؛ میرزا تقی‌خان امیرکبیر، پیگیر آن اصلاحات شد و میرزا حسین‌خان سپهسالار، لایه‌هایی دیگر بر مدرن سازی ایران افزود؛ در سلطنت نیم‌قرنی ناصرالدین‌شاه قاجار، به‌دفعات پروژه نوسازی ایران دچار افت‌وخیز و بازیگوشی درباریان شد تا به دوره کوتاه وزارت و ریاست وزرایی میرزا علی‌خان امین‌الدوله، ایده‌های مدرن‌گرایی به عرصه آمد و افسوس که ناکام ماند.
در این پروسه، در کنار نخبگان سیاسی که در دربار قاجاریه، به فکر توسعه ایران‌زمین بودند، نخبگانی خارج از نظام قبیله‌ای قاجار هم به آموختن، نشر و گسترش اندیشه‌ها و نهادهای مدرنیته اهتمام داشتند؛ میرزا فتحعلی آخوندزاده پیش‌آهنگ مدرنیته در ایران و دیگر مدرن‌اندیشان کلاسیک ایرانی، لایه‌هایی دیگر از جریان مدرنیته را به فرهنگ، سیاست و اجتماع ایرانی ارمغان آوردند. میرزا ملکم خان ناظم‌الدوله از مدرن‌اندیشان عصر قاجاریه و میرزا علی‌خان امین‌الدوله، دو دانش‌آموخته دنیای جدید بودند که سعی در استمرار و نهادینه کردن نوسازی و توسعه‌یافتگی ایران‌زمین داشتند. مجموعه مکاتباتی که در این دفتر گردآوری و برای اولین بار انتشار عمومی می‌یابد، وجوهی از اندیشه‌ها و دغدغه‌های این دو مدرن اندیش را به علاقه‌مندان، محققان و خوانندگان تاریخ مدرنیته در ایران ارائه می‌کند.
میرزا علی‌خان امین‌الدوله پسر میرزا محمدخان سینکی (مجدالدوله) صاحب «رساله مجدیه» به تاریخ دهم آذر ۱۲۲۲ خورشیدی/۱۲۵۹ قمری (۲۲ ژانویه ۱۸۴۴) در تهران متولد شد. میرزا علی‌خان آموزش‌های ابتدایی را در زبان و ادبیات فارسی و عربی نزد پدرش فراگرفت. سه سالی که در آذربایجان بود، نزد معلمی ارمنی، زبان فرانسه را می‌آموزد. میرزا علی‌خان به سن پانزده‌سالگی به خاطر مهارت در خوشنویسی و انشای خوب، موردتقدیر دربار قرار می‌گیرد. اولین سمت حکومتی میرزا علی‌خان زمانی است که به همراه پدرش در بغداد به سر می‌برده (مرآه البلدان، ۲۳۹/۲) و در سال ۱۲۷۸ به سن هیجده سالگی به دستور ناصرالدین‌شاه جزو خدمه دربار گردیده است. در سال ۱۲۷۹ میرزا علی‌خان به نیابت اول وزارت امور خارجه ارتقا مقام می‌یابد. سالیانی بعد میرزا علی‌خان به منشیگری پادشاه (منشی حضور) رسیده و سرانجام در سال ۱۲۹۹ قمری ملقب به «امین‌الدوله» شد. در مسافرت اول ناصرالدین‌شاه به فرنگ، امین‌الدوله هم جزو ملازمان بود. یک سال بعدازاین سفر، امین‌الدوله امتیاز احداث چند خط پست و چاپارخانه (خاطرات سیاسی، ص ۷) و سپس ضرابخانه را به دست آورد و با تأسیس وزارت پست، به مدیریت آن منصوب شد. امین‌الدوله در این مقام، به عضویت دارالشورای کبرای دولتی هم‌دست یافت. امین‌الدوله در تداوم مقامات حکومتی‌اش، مدتی ریاست مجلس دولتی، وزارت رسائل خاصه، وزارت اوقاف را هم به عهده داشت.
با مرگ ناصرالدین‌شاه، امین‌الدوله مدتی به پیشکار ولعیهد (محمدعلی میرزا) انتخاب گردید. امین‌الدوله در مدت کوتاهی که در تبریز به سر می‌برد، به ایجاد و احداث مدارس جدید ایران مبادرت ورزید؛ در دوره‌ای بعد از بازگشت به تهران، امین‌الدوله در کابینه‌های پیش از مشروطیت، در سمت‌های وزارتی فعالیت داشت تا به صدراعظمی مظفرالدین شاه منصوب شد؛ (بر بال بحران، ص ۱۹) امین‌الدوله در همین زمان به شاه قاجار نزدیک شد و در یک گفت‌وگوی خصوصی طرح‌های اصلاح‌طلبانه و نوجویانه‌اش را به گوش شاه رساند. نامه‌ای از امین‌الدوله در دست است که پیشنهاد تنظیم قانون اساسی، رد قرضه خارجی و… را برای شاه نوشته است. مدت زمامداری امین‌الدوله به‌واسطه کارشکنی‌های مخالفان و مسافرت مظفرالدین شاه به اروپا که از طریق قرضه خارجی تأمین‌شده بود، دیری نپایید و او در ۱۶ صفر ۱۳۱۶ قمری از صدارت معزول و دوره‌ای از فعالیت‌های سیاسی و اجرایی امین‌الدوله خاتمه یافت؛ ازآن‌پس او به مسافرت پرداخت و تبیعید وار در ملک شخصی‌اش در لشت نشاء گیلان به سر برد تا در تاریخ ۱۹ اردیبهشت ۱۲۸۳ خورشیدی (۸ مه ۱۹۰۴) به سن ۶۱ سالگی در چهره در خاک کشید. (خاطرات نویسی ایرانیان، ص ۱۲۸)
میرزا علی‌خان امین‌الدوله اقدامات اصلاحی و نوگرایانه‌اش را در استمرار کنش‌های نوجویانه قایم مقام و امیرکبیر می‌داند. (خاطرات سیاسی امین‌الدوله، ص ۱۰) درخواست امین‌الدوله از مظفرالدین برای اعطای قانون اساسی را می‌توان در همین راستا مورد دقت و تأمل قرارداد. بی‌تردید اقامت در سرزمین فرنگ و آگاهی از شرایط تغییریافته جهان، از زیرساخت‌های تحول فکری امین‌الدوله و شناخت کنش و منش نوگرایانه پیشکسوتانی است که او را تداوم‌بخش راه اصلاح‌طلبی در ایران عصر قاجاریه می‌نمایاند. این مساله از برخی نامه‌هایی که از امین‌الدوله در این مجموعه منتشر می‌شود، در کنار خاطرات سیاسی که پیش‌ازاین انتشاریافته است، روشن‌تر می‌شود؛ بر اساس درک و دریافت امین‌الدوله از دنیای مدرن بود که مدرنیزاسیون در بخشی از ساختارهای اقتصادی و سیاسی سرلوحه اقدامات وی قرار می‌گیرند.
امین‌الدوله بر این باور بود که پیشرفت و توسعه دنیای مدرن در ارتباط منطقی و تاریخی با برتری سیاسی، اجتماعی و فرهنگی قرار دارند (خاطرات سیاسی، ص ۷) و برای توسعه ایران بایستی به اجرای طرح‌های عمرانی و نوسازی اقتصادی مبادرت ورزید. با این دیدگاه امین‌الدوله موافقت ناصرالدین‌شاه را در ایجاد پستخانه جلب کرد؛ به همت امین‌الدوله برای اولین بار در تاریخ ایران، اداره پست با تشکیلاتی کارآمد و منظم و تعیین حقوق ماهیانه برای کارمندان آن ایجاد و خدمات ارسال نامه‌ها و دیگر مراسلات را بر عهده گرفت. (تاریخ مؤسسات تمدنی جدید در ایران، ۴۰/۲)
اقدام دیگری که در نوسازی اقتصاد سنتی ایران می‌توانست ثمربخش باشد، اصلاح ضرب سکه‌های مسی و تعیین عیار آن‌ها و ضرورت به‌کارگیری دستگاه‌های تازه برای ضرب سکه بود که امین‌الدوله آن را به مقاطعه از ناصرالدین‌شاه به دست آورد و با مخالفت درباریان نتوانست به فرجام درست‌اش برساند؛ بااین‌حال دست‌یازی امین‌الدوله به اصلاح پولی کشور، حکایت از آگاهی او از تحولات مالیه جهان نوپیدای آن عصر داشت. بااین‌حال بعد از امکاناتی که امین‌الدوله برای وضعیت پولی ایران به وجود آورده بود، ضرب سکه با عیارهای متفاوت در شهرهای مختلف از رواج افتاد؛ اگرچه سکه‌های بی‌حساب و بی‌پشتوانه توسط متقلبان مخالف امین‌الدوله و رضایتمندی شاه قاجار پابرجا ماند و در آستانه مبادلات اقتصادی و مالیه ایران با دنیای مدرن، ضربات جبران‌ناپذیری را بر سیستم مالیه و تنزل ارزش پول کشور وارد ساخت.
دستگاه قضایی کشور، از دیگر مواردی است که امین‌الدوله سعی در اصلاح و نوسازی آن داشت؛ امین‌الدوله اهتمام به تشویق شاه مبنی بر تدوین قانون مدون در امور قضایی داشت. او گذشته از این‌که رساله «مجدیه» پدرش را به‌دقت و با تأمل خوانده بود و از سویی با میرزا ملکم خان ناظم الدوله نیز در ارتباط فکری و مراسلاتی بود، در نظر داشت که با جداسازی قوانین عرفی از دستورات دینی، به سازمان‌دهی امور قضاوت در ایران که این امر با مخالفت پایگان دینی و بخش عمده‌ای از درباریان مواجه و با شکست روبرو شد. آگاهی امین‌الدوله از اصلاحاتی که در کشور عثمانی به وقوع پیوسته بود، او را در نوسازی کشور، به ایده جداسازی نهاد قضایی شرع از قوانین مدون عرفی متمایل کرده بود.
از دیگر اقدامات اصلاحی امین‌الدوله در مقام وزارت اوقاف، پیشنهاد مصرف تمبر و نشان دولتی بر اسناد رسمی و ارائه عایدات آن به خزانه حکومت بود؛ این طرح هم با مخالفت پایگان دینی و مماشات ناصرالدین‌شاه با مخالفان، از دستور اجرا خارج شد.
تعدیل دخل‌وخرج حکومت و اصلاح مالیه کشور که امین‌الدوله با به‌کارگیری ناصرالملک قراگوزلو، اقتصاددان و فارغ تحصیل دانشگاه آکسفورد به آن مبادرت کرد، همانند دیگر طرح اصلاحی وی به ناکامی برخورد.
امین‌الدوله که از شرایط جدید دنیای روزگارش و سخن دیپلماتیک آگاهی کافی داشت، در مقام صدر‌اعظم و وزیر امور خارجه، به مصالح ملی اهتمام داشت و درصدد محدود کردن نفوذ خارجیان در اقتصاد و سیاست ایران بود؛ با این پیش‌زمینه امین‌الدوله، مشارکت خارجیان را در بهبود وضعیت اقتصادی کشور در نظر می‌گرفت و به انعقاد قراردادهای بزرگ با دولت‌ها و سرمایه‌داران خارجی اقدام می‌کرد. تمایل به‌طرف قدرت سوم (بلژیک) در سیاست خارجی و نوسازی اقتصادی ایران، یکی دیگر از راهکارهای مدبرانه امین‌الدوله در حفظ استقلال کشور و ایجاد موازنه میان دو قدرت بزرگ روسیه و انگلستان در ایران دوره ناصری بشمار می‌رود.
ایجاد مدارس سبک مدرن در ایران و اهتمام به آموزش ابتدایی، از دیگر اقدامات اصلاح‌گرایانه امین‌الدوله بود که به تعبیر خودش با مخالفت خوانی درباریان و خلوتیان مواجه و ناکام ماند. بااین‌حال در آخرین دیدار حضوری که امین‌الدوله با مظفرالدین شاه داشته است، از او می‌خواهد که به کشور ایران مشروطه اعطا کند؛ چراکه «اگر مملکت قانونی و مشروطه شود، همه و حتی شاه هم مقامش ثابت و محکم می‌شود. حقوق مرتب و کافی برای خود و دربارش خواهد داشت، مسئولیت وکلای ملت و وزرای مسئول خواهد بود و شاه شخص محبوب و بی‌مسئولیت و راحت می‌شود.»
میرزاعلی خان امین‌الدوله در زمینه‌های فرهنگی و نوشتاری، آثاری از خود به یادگار گذاشته است؛ مهم‌ترین نوشته امین‌الدوله «خاطرات سیاسی» او است که به حفظ و تکمیل پسرش محسن خان (معین الملک) و به اهتمام حافظ فرمانفرمائیان به چاپ رسیده است. «سفرنامه مکه» به اهتمام اسلام کاظمیه دیگر نوشته‌ای است که از امین‌الدوله منتشرشده است. ازملکم خان ناظم الدوله هم در دوره حاضر، رسالات‌اش را حجت‌الله اصیل به این شناسه منتشر کرده است: «رسالات میرزا ملکم خان ناظم الدوله»، تهران، نشر نی، ۱۳۸۱. بخشی از نامه‌های دیپلماتیک‌اش را هم من منتشر کرده‌ام به این شناسه: «گزیده نامه‌های میرزا ملکم خان ناظم الدوله»، تهران، انتشارات چشمه، ۱۳۸۹. «مکاتبات میرزا ملکم خان ناظم الدوله و میرزاعلی خان امین‌الدوله» که بیش از بیست سال باهم دوستی داشته‌اند را من در دست انتشار دارم.