سال‌ها در گمنامی به سر برد، سپس به اوج قدرت و شوکت رسید و امروز، در ۶۰ سالگی، دوران زوال خود را که بی‌بازگشت به نظر می‌رسد، سپری می‌کند.
سخن بر سر سازمان کشورهای صادرکننده نفت (اوپک) است که چهاردهم سپتامبر ۱۹۶۰ میلادی به ابتکار سه کشور عرب (عربستان سعودی، عراق و کویت) و دو کشور غیر عرب (ایران و ونزوئلا) در شهر بغداد پایه‌گذاری شد. هدف اعلام‌شده از سوی رهبران این پنج کشور صادرکننده «طلای سیاه» آن بود که با تکیه‌بر تفاهم و همکاری و تصمیم‌گیری مشترک، بر بازار جهانی این کالا تأثیر بگذارند و سهم ناچیزی را که از درآمدهای حاصل از صدور آن به دست می‌آوردند، افزایش دهند.
این رویداد با بی‌اعتنایی رسانه‌های پرآوازه آن روزگار و افکار عمومی بین‌المللی روبه‌رو شد. زایش «اوپک» به‌صورت خبری کم‌اهمیت، تنها چند سطری را در صفحات داخلی روزنامه‌های غربی به خود اختصاص داد و در محافل اقتصادی و دیپلماتیک آن روزگار واکنشی بر نیانگیخت. در یک‌کلام، این سازمان فرا منطقه‌ای، مرکب از چند کشور صادرکننده مواد خام که حق خود را از شرکت‌های نیرومند نفتی و قدرت‌های بزرگ صنعتی مطالبه می‌کردند، جدی گرفته نشد و حدود ۱۳ سال کم‌وبیش ناشناخته ماند.
با یک رویداد بزرگ ژئوپلیتیک، «اوپک» از گمنامی به درآمد و نام آن شهره آفاق شد. ششم اکتبر ۱۹۷۳، در آغاز جنگ چهارم اعراب و اسرائیل، نیروهای نظامی مصر با یک تهاجم غافلگیرکننده از کانال سوئز گذشتند تا سرزمین‌هایی را که شش سال پیش به اسرائیل باخته بودند، باز پس بگیرند. ولی در پی پیروزی‌های اولیه ارتش انور سادات، ورق برگشت و نیروهای اسرائیلی، با حمله متقابل خود، مصری‌ها را عقب راندند و پیشروی به‌سوی قاهره را آغاز کردند.
خطر فروریزی مصر و احتمال وقوع فاجعه بزرگ دیگری برای اعراب، نخست با واکنش «سازمان کشورهای عرب صادرکننده نفت» روبه‌رو شد. هفدهم اکتبر ۱۹۷۳، اعضای این سازمان عربی باهدف دفاع از آرمان اعراب تصمیم گرفتند تولید خود را ماهانه پنج درصد کاهش دهند و حتی تا منع کامل صدور نفت به کشورهایی که از دیدگاه آن‌ها حامیان اصلی اسرائیل بودند، پیش رفتند. در پی این ابتکار، «سازمان کشورهای صادرکننده نفت» (اوپک) فرصت را مغتنم شمرد و با تصمیم‌هایی حساب‌شده بهای نفت را که پیرامون سه دلار نوسان می‌کرد، به حدود ۱۲ دلار افزایش داد.
چهار برابر شدن قیمت «طلای سیاه» که «شوک» (تکانه) نفتی نام گرفت، چرخشی بود بی‌سابقه در تاریخ اقتصادی جهان معاصر با پیامدهایی عظیم برای جابه‌جایی ثروت در مقیاس بین‌المللی، همراه با تأثیرهایی قابل‌ملاحظه بر اقتصادهای شمار زیادی از کشورهای جهان در عرصه‌هایی چون تورم، نرخ رشد و بازرگانی بین‌المللی. با همین چرخش تاریخی بود که سازمان «اوپک»، ۱۳ سال بعد از زایش آن، به یکی از بازیگران پرآوازه صحنه اقتصادی جهان بدل شد.
برای کسانی که با فضای سیاسی و اقتصادی دهه‌های نخست بعد از جنگ جهانی دوم آشنایی ندارند، درک درست ابعاد پیروزی «اوپک» در سال ۱۳۷۳ و پیامدهای آن کار آسانی نیست. جهان در آن روزگار از دیدگاه اقتصادی به دو بخش «شمال» (کشورهای صنعتی) و «جنوب» (کشورهای درحال‌توسعه یا «جهان سوم») تقسیم می‌شد. «جنوب» جز مواد خام چیزی برای عرضه کردن نداشت و با صدور این مواد تنها به نان بخور نمیری دست می‌یافت. حتی نفت که فاخرترین ماده خام بود، در عرصه بازرگانی جهانی و در مبادله با کالا‌های صنعتی «شمال»، چندان وزنه‌ای نداشت. جهان‌سومی‌ها برای افزایش بهای مواد خام صادراتی خود تلاش می‌کردند، بی‌آنکه بتوانند به پیروزی چشمگیری دست یابند.
پیروزی سال ۱۹۷۳ «اوپک» در چهار برابر کردن بهای نفت خام، برای بخش بزرگی از کشورهای «جهان سوم»، یک دستاورد درخشان در نبرد «جنوب» علیه «شمال» به شمار آمد و امیدهایی را به وجود آورد که بخش بسیار بزرگی از آن‌ها به تحقق نپیوستند.
بعدازاین نخستین پیروزی، افزایش بهای نفت همچنان ادامه یافت. در پی شروع تظاهرات و اعتصاب‌های ایران در سال ۱۹۷۸ و سپس استقرار جمهوری اسلامی و آغاز جنگ ایران و عراق، اقتصاد جهانی با «شوک» (تکانه) دوم نفتی روبه‌رو شد. این بار قیمت نفت، در فاصله سال‌های ۱۹۷۸ تا ۱۹۸۱، ۲.۷ برابر شد و اگر آن را بر پایه ارزش کنونی اسکناس سبز آمریکا محاسبه کنیم، به بالای صد دلار رسید.
ولی تاریخ معاصر نفت علاوه بر «شوک»ها، «ضد شوک» (ضد تکانه)های زیادی را نیز به خود دیده است. «ضد شوک» به معنای فروریزی قیمت نفت است. در سال ۱۹۸۶، حدود ۱۳ سال بعد از نخستین «شوک نفتی»، عرضه جهانی نفت از تقاضا پیشی گرفت و بهای «طلای سیاه» به زیر ۱۰ دلار سقوط کرد (نزدیک به ۳۰ دلار با ارزش امروزی دلار). از آن سال‌ها تا به امروز، توالی «شوک» و «ضد شوک» همچنان ادامه دارد و مراحل گوناگون تاریخ ۶۰ ساله «اوپک» را ترسیم می‌کند.
جهان سال‌های ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰ که شاهد زایش و بالندگی و اوج‌گیری «اوپک» بود، دیگر به سر آمده است. مفهوم «جهان سوم» نیز کم‌وبیش از ادبیات روابط بین‌المللی رخت بربسته، به این دلیل که سردمداران پیشین دنیای فقیران، از چین و هند گرفته تا برزیل و اندونزی، امروز به قدرت‌های نوظهور اقتصادی بدل شده‌اند.
نکته بسیار مهم آنکه «اوپک» نیز دیگر به سازمان رزمنده دهه‌های آخر قرن بیستم شباهت چندانی ندارد. البته اعضای این سازمان که شمار آن‌ها به ۱۳ کشور رسیده، همچنان بخش بزرگی از ذخایر ثابت‌شده نفت خام جهان را در اختیاردارند، ولی سهم آن‌ها در تولید جهانی «طلای سیاه» از ۵۵ درصد به ۴۲ درصد کاهش‌یافته است.
برگرفته از رادیو فردا