(با تاکید بر ژئواستراتژی امریکا)
مقدمه:
در روابط بین‌الملل دوستی بین کشورها معنا و مفهومی ندارد بلکه ظاهری نمادین دارد، زیرا همه‌چیز حول محور منافع ملی کشورها می‌چرخد. کشورهای به‌ظاهر دوست، از همدیگر جاسوسی می‌کنند و فقط مواقعی که منافع مشترک دارند در راستای منافع حداکثری با هم همکاری می‌کنند. سیاست یعنی بازی قدرت و روابط بین‌الملل یعنی بازی کشورها برای به دست آوردن منافع کشورهای دیگر. مرکانتیلیسم و سوداگری با شکل جدید با همان اهداف قدیم هنوز هم دکترین کشورهای بزرگ است. ژئوپلیتیک، علم چگونگی این روابط است.
بیخود نیست که می‌گویند: ژئوپلیتیسینها بهترین تصمیم‌گیرندگان سیاسی هستند.
مقدمتا چند اصطلاح یا دانش واژه را باید تعریف کنیم.
ژئوپلیتیک: ژئوپلیتیک ، مطالعه روابط بین دولت‌ها و سیاست آن‌ها مبتنی بر داده‌های طبیعی است. پس ژئوپلیتیک نقش عوامل جغرافیایی یا اصطلاحاً وضعیت توپوگرافی کشورها مانند مرزها و شکل آن‌ها، ناهمواری‌های طبیعی و دوری و نزدیکی به دریا و یا اینکه در کجای دنیا قرارگرفته باشد را در روابط بین‌الملل بررسی می‌کند.
مفهوم ژئواستراتژی : در کنار مفهوم ژئوپلیتیک یا جغرافیای سیاسی ما دو مفهوم دیگر داریم که در ادامه بحث به آن‌ها نیاز داریم. اولین آن مفهوم ژئواستراتژی است. این کلمه ریشه‌ای یونانی دارد و از استراگون به معنای فرماندهی لشکری و کشوری گرفته‌شده است. اولین بار ناپلئون این اصطلاح را بکار برد. به معنای دانش جنگ و علم طراحی نظامی و تهیه و تدوین خط‌مشی واحدهای نظامی.
کلاً ژئواستراتژی به رابطه قدرت و منطق تسلیحات، همچنین به مانورهای نظامی و اقدامات لجستیکی می‌پردازد. بر اساس ژئوپلیتیک کشورها، ژئواستراتژیها تبیین می‌شوند. پس این دانش واژه، ابعادی نظامی- امنیتی دارد. البته این واژه در علم مدیریت هم بکار می‌رود و مدیران بخشه‌ای مختلف اقتصادی و اداری از روش‌های مدیریت خود با نام استراتژی نام می‌برند. هنری کیسینجر و برژینسکی از مبرزترین ژئواستراتژیستهای معاصر می‌باشند.
تفاوت‌های ژئوپلیتیک و ژئواستراتژی
یکی از تفاوت‌های بین ژئوپلیتیک و ژئواستراتژی این است که ژئوپلیتیک‌ها معمولاً ثابت هستند و کمتر دچار تغییر می‌شوند برای همین هم به دکترین یا ژئودکترینها که برنامه‌هایی بلندمدت هستند منتهی می‌شوند. اما ژئواستراتژیها در بزنگاه‌های مختلف تاریخی تغییر می‌کنند. مثلاً ژئواستراتژی آمریکا پس از حادثه تروریستی ۱۱ سپتامبر حالت نظامی‌تری به خود گرفت. مسئله مهم‌تر اینکه ژئوپلیتیک کشورها مشخص‌اند و کشورها به‌صورت آماری از وضعیت منابع طبیعی و استخراجی خود و همچنین میزان جمعیت و تعداد متخصصین گزارش علنی و عمومی می‌دهند؛ اما ژئواستراتژیها امری محرمانه و امنیتی هستند که دولت‌ها آن را از مردم خود و از دنیا پنهان می‌کنند و اصولاً استراتژی‌ها سِلاح مخفی دولتمردان هستند.
مفهوم ژئواکونومی: گفتیم که قلمروی ژئواستراتژی، نظامی است، اما در اواخر دهه نود میلادی واژه ژئواکونومی نیز مطرح شد؛ یعنی یک نوع ژئواستراتژی که مسائل اقتصادی را نیز مدنظر دارد. تا قبل از آن، ژئواستراتژی کشورهای بزرگ، در راستای حفاظت از منافع خود و حمایت از حامیان و هم‌پیمانانشان، فقط جنبه نظامی داشت و ارتش به‌عنوان بازوی آن عمل می‌کرد اما در دهه‌های اخیر مسائل اقتصادی و اکونومیکی هم در کنار مسائل نظمی به‌عنوان دو بال ژئوپلیتیک، عمل می‌کنند.
وقتی جورج بوش در یک ائتلاف و کوالیشن بین‌المللی دستور حمله به عراق را صادر کرد صرفاً رویکردی نظامی داشت؛ اما با روی کار آمدن پرزیدنت ترامپ، استراتژی‌های امریکا ابعادی اقتصادی هم به خود گرفت و دستور حمله‌ای صادر نخواهد شد مگر سود و زیان اقتصادی آن استراتژی در کنار ابعاد نظامی‌اش هم محاسبه گردد.
اهمیت ژئوپولتیک ایران
چند ژئودکترین توسط: ژئوپلیتیسینها تبیین شده است که نشان از اهمیت ژئوپلیتیک ایران در منطقه و در دنیا دارد:
الف– دکترین هارتلند: سر هلفورد مکیندر یک‌صد سال قبل، دکترین هارتلند یا قلب زمین را مطرح کرد که بخشی وسیعی را در برمی‌گرفت که آن را اوراسیا نامید. زبیگینو برژینسکی ژئواستراتژیست معروف آمریکایی و مشاور ارشد امنیت ملی کاخ سفید در زمان جیمی کارتر، بعد از جنگ سرد (صلح سرد) (۱) کتابی نوشت با عنوان «ژئواستراتژی و منطقه اوراسیا » که در آنجا به اهمیت اوراسیا تأکید ورزید. مرکز این منطقه وسیع که از شمال به قزاقستان، از شرق به بندر کراچی در پاکستان و از غرب به برخی کشورهای شمال افریقا تا باب المندب امتداد دارد، ایران است. برخی از مستشرقین، ایران را پلی خوانده‌اند که شرق و غرب را به هم متصل می‌کند و رنه گروسه محقق فرانسوی، ایران را چهارراه تاریخ می‌نامد. (۲) از قدیم‌الایام هم کشور ایران در مسیر جاده معروف ابریشم قرار داشت که از چین تا اروپا امتداد داشت. ایران از طریق استانبول و همچنین منطقه قفقاز و قزاقستان، اروپا را به آسیای مرکزی متصل می‌سازد.
ب– دکترین هارت سی: یا قلب دریایی جهان که شامل دریای خزر، خلیج‌فارس و دریای عمان می‌شود. کشور ایران به‌واسطه دارا بودن سواحل این دریاها، یکی از استراتژیکی‌ترین و سوق‌الجیشیترین مناطق دنیاست. نه‌تنها در این مناطق، منابع سرشار نفت و گاز وجود دارد، بلکه از پرترددترین مناطق دریایی جهان بوده و محل عبور و مرور ابر نفت‌کش‌ها می‌باشند. اهمیت دریا ازاین‌جهت حائز اهمیت است که اصولاً مسیر دریایی کم‌هزینه‌ترین، راحت‌ترین و امن‌ترین راه‌های مواصلاتی در دنیاست.
ج– دکترین هلال بحران: ریشه‌های مذهبی در ایران فقط منوط به جمهوری اسلامی نمی‌شود و در زمان پهلوی دوم هم روابط خوبی میان شاه فقید و مذهب و روحانیت وجود داشت.
برژینسکی که در سال‌های ۱۹۷۷ تا ۱۹۸۱ یعنی سال‌های وقوع انقلاب قهقرا آمیز ایران به‌عنوان واضع این دکترین تحلیل کرد که ایران ازجمله کشورهایی است که ادعای جهانی‌شدن ایدئولوژی‌اش را داراست ژئوپلیتیسینها غربی از آن به هلال شیعی هم نام می‌برند؛ و دیدیم با استراتژی صدور انقلاب از سوی مسئولین جمهوری اسلامی، نظریه برژینسکی رنگ عینیت به خود گرفت.
د– دکترین عاشورایی یا ام القرایی: ژئودکترینهای قبلی همگی از سوی استراتژیستهای غربی تبیین شدند اما این تئوری از سوی جمهوری اسلامی مطرح‌شده است. بر طبق این دکترین، اولویت، امنیت امت اسلامی است نه امنیت ملی؛ یعنی جایی که بین منافع کشور که ابعادی غیردینی و صرفاً ملی دارد و کشورهای مسلمان تعارض به وجود آید اولویت با کشورهای مسلمان است. فاجعه ملی اخیر و نشستن پای مذاکره بر سر فروش درصد مالکیت ایران بر دریای خزر توسط مسئولین جمهوری اسلامی و روس‌ها در این راستاست که رژیم برای قدری بیشتر ماندن و بقول خودشان اتصال انقلاب اسلامی به ظهور امام زمان، منافع ملی و حاکمیت ارضی ما را وجه‌المصالحه قرار می‌دهند. یا درحالی‌که روستاهای ما فاقد مدرسه و برق هستند، کارگران ما حقوق معوقه و یا پرداخت‌نشده دارند، در عراق به‌طور رایگان برق‌رسانی می‌کنند یا در کشورهای دیگر جهت تبلیغ انقلاب اسلامی مدرسه و بیمارستان می‌سازند. پولی که متعلق به مردم ایران است، خرج حماس و حزب‌الله و حوثی‌های یمن می‌شود. (۳)
پس ایران هراسی (۴) یا شیعه هراسی یکی از دلایل ژئوپلیتیکی اهمیت ایران در مناقشات منطقه‌ای و بین‌المللی است.
ه– برخی دلایل مهم دیگر: از دلایل دیگری که اهمیت ژئوپلیتیک ایران در روابط بین‌الملل را باعث شده همسایگی ایران با هفت‌کشور دیگر است و روابط و بده بستان‌های ایران با همسایگان خود می‌تواند منجر به یک قدرت منطقه‌ای بشود و این هشت کشور همسایه، می‌توانند از طریق ایجاد معاهدات و پیمان‌نامه‌های سیاسی، اقتصادی و نظامی در معادلات منطقه‌ای تأثیرگذار باشند. از اهمیت این پیمان‌ها در توازن منطقه، همین بس که در بدو انقلاب با خروج جمهوری اسلامی از پیمان سنتو یا بغداد که پیمانی منطقه‌ای بین ایران و همسایگانش بود بسیاری از استراتژیستها همچون برژینسکی ادعا کردند که این امر باعث عدم توازن در منطقه و درگیری و جنگ در منطقه شد؛ مانند جنگ بی‌ثمر و خانمان‌سوز هشت‌ساله بین ایران و عراق. وسعت ایران یکی از دلایل اهمیت ژئوپلیتیکی ایران نیز می‌باشد. طبق دسته‌بندی پاندر، ایران با وسعتی بالای ۱ میلیون و ۵۰۰ هزار کیلومترمربع جزو کشورهای خیلی بزرگ محسوب می‌شود. همچنین ایران داری یکی از جوان‌ترین کشورهای دنیا محسوب می‌شود که این نیروی جوان می‌توانند در چرخه تولیدی بسیار حائز اهمیت باشند. همچنین بالقوه نیرویی نظامی که در مواقع ضرورت، می‌توانند از حریم و تمامیت ارضی کشور محافظت نمایند.
غنی بودن معادن کانی و استخراجی کشور نیز یکی از پارامترهای مهم در ژئوپلیتیک ایران می‌باشد.
حال که به دلایل اهمیت ژئوپلیتیکی ایران و نقشش در مناقشات بین‌المللی پی بردیم به بررسی استراتژی امریکا و نظام بین‌الملل در برابر ایران می‌پردازیم.
اهداف ژئوپلیتیک آمریکا در حوزه اوراسیا، خاورمیانه و جمهوری اسلامی ایران
۱– تأمین امنیت ملی آمریکا و هم‌پیمانانش: در عصر حاضر، منافع کشورهای بزرگ مانند امریکا و روسیه فراتر از مرزهای خودشان است. ازآنجاکه پیمان‌نامه‌های اقتصادی- نظامی و سیاسی بین کشورها ازلحاظ حقوقی الزام‌آور می‌باشند، کشورهای کوچک به کشورهای بزرگ امتیاز اقتصادی و امکانات می‌دهند تا در مواقعی که کشورهایی چون جمهوری اسلامی برای آن‌ها خطرآفرین باشند از حاکمیت آن‌ها حمایت کنند. (۵) پس هرگونه تهدید اسراییل، بحرین، عربستان و سایر کشورهای هم‌پیمان امریکا وظیفه حقوقی و الزام‌آور حمایت‌های امریکا را بر دوش این کشور گزارده و پای این کشور را به منطقه باز می‌کند.
۲– تأمین امنیت انرژی: منطقه خاورمیانه با دارا بودن مهم‌ترین منبع انرژی نفت و گاز در دنیا یکی از استراتژیکی‌ترین مناطق دنیاست. خلیج‌فارس و تنگه هرمز که یکی از پررفت‌وآمدی‌ترین مناطق دریایی دنیاست گواه این مطلب است. بر همین اساس است که با اعمال تحریم بر جمهوری اسلامی، رژیم جنایتکار جمهوری اسلامی مبادرت به گروگان گرفتن ابر نفت‌کش‌ها و باج‌خواهی از کشورهای دیگر می‌کند زیرا خود بر اهمیت این شاهراه آبی واقف است.
از طرف دیگر کشورهایی مانند روسیه، چین و ژاپن که روابط حسنه‌ای با جمهوری اسلامی داشته و جزو هم‌پیمانانش می‌باشند، خواهان ثبات سیاسی در منطقه هستند؛ و این مسئله باعث رویارویی دو جناح امریکا و متحدانش با جمهوری اسلامی و حامیانش در منطقه شده است.
ژئواستراتژیهای امریکا در خاورمیانه و ایران:
استراتژی پیشگیرانه: در این استراتژی، هدف، جلوگیری از اقدامات خطرناک جمهوری اسلامی می‌باشد. همان‌طور که اشاره کردیم استراتژی ترامپ، ژئواکونومیکی است؛ و در این راستاست که ترامپ برای استراتژی پیشگیرانه خود در قبال جمهوری اسلامی در کنار تهدیدهای نظامی، تحریم‌های اقتصادی را به‌موازات آن و چه‌بسا پیش‌تر از آن در دستور کار قرار داده است. این امر باعث تضعیف توان نظامی- استراتژیکی جمهوری اسلامی می‌شود؛ بنابراین برای جلوگیری از دخالت‌های جمهوری اسلامی در منطقه و حمایت از هم‌پیمانانش، در اولین گام، مبادرت به لغو برجام که ضررهای مالی زیادی، هم به دولت امریکا وارد کرده بود و هم استفاده و بهره‌برداری رژیم، از عواید فروش نفت در راستای عملیات تروریستی در جهان را باعث شده بود، ممانعت کرد. (۶)
استراتژی نرم‌افزاری: در این استراتژی، امریکا به دنبال برقراری ارتباط با مردم کشورهای منطقه هست که تا قبل از این (زمان اوباما) عراق در مرکز توجه بود و الآن با روی کار آمدن ترامپ، مردم ایران مرکز توجه این استراتژی هستند. دولت امریکا بارها حمایت خودش را از مردم ایران اعلام کرده و آخرین اقدام آن‌ها در این راستا، اعلام زادروز شهید راه آزادی ستار بهشتی به پیشنهاد مادر مبارزش بانو گوهر عشقی، بنام «روز دوستی میان مردم ایران و آمریکا» و تائید و اعلام رسمی آن از سوی برایان هوک مسئول امور مربوط به ایران در وزارت خارجه می‌باشد. (۷)
مجید شمس
دانشجوی دکترای شرق‌شناسی- آلمان
پاورقی:
۱- زبیگنیو برژینسکی: در برابر روسیه در حالت «جنگ سرد» هستیم، نقل از دویچه وله فارسی، مورخه ۳.۷.۲۰۱۵.
۲- نگاه کنید به: رنه گروسه و چند تن از مستشرقین، تمدن ایرانی، ترجمه عیسی بهنام، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۶.
۳- اصولاً اختلافات ما و مردم با مسئولین جمهوری اسلامی اختلاف بر سر معنا و مفهوم ادبیات سیاسی نیز می‌باشد. چراکه ادبیات سیاسی جمهوری اسلامی با تعاریف کلاسیک آن فرق دارد. جمهوری اسلامی، نه مرزها برایش اهمیت دارد و نه قواعد آمره حقوق بین‌الملل. برای دولتمردان جمهوری اسلامی، واژه‌های «شهروند» و «تبعه» یک کشور، جایش را به «مسلمانان» داده است. به خاطر همین است که از همان ابتدا، خمینی دیوانه، خود را رهبر مستضعفین جهان نامید و خامنه‌ای جنایتکار نیز خود را ولی امر مسلمین جهان می‌خواند.
۴- حمیدرضا ملک محمدی، مهدی داوودی- تأثیر ایران هراسی بر سیاست‌های نظامی امنیتی کشورهای شورای همکاری خلیج‌فارس- فصلنامه سیاست، مجله حقوق و علوم سیاسی، دوره ۴۲، شماره ۲، تابستان ۱۳۹۱، صفحات ۲۲۷ تا ۲۴۶.
۵- بهادر امینیان جزی، محسن عسگریان، عباسعلی توتونچیان- تحلیل تئوریک انواع دیپلماسی اجبارآمیز در سیاست خارجی امریکا در قبال ایران (بر اساس تئوری ناسازگاری)- پژوهشنامه علوم سیاسی، سال هشتم، شماره ۱، زمستان ۱۳۹۱، صفحات ۲۶-۲۷.
۶- حسین رفیع، دانش واژه ژئوپلیتیک و ژئواستراتژی در دنیای اطلاعات (با تأکید بر مورد ایران)، فصلنامه سیاست، مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دوره ۳۸، شماره ۳، پاییز ۱۳۸۷، صفحه ۱۱۰
۷- استراتژی ژئواکونومی دولت ترامپ در قبال ایران، جمهوری اسلامی ایران را به بیشترین میزان ناتوانی و اقتدار در طی این چهار دهه کشانده است تا حدی که مسئولین جمهوری اسلامی کاسه گدایی دست گرفته و با تهدید و باج‌خواهی خواهان فروش نفت خود در بازارهای جهانی هستند؛ و من بر این باورم که همین سیاست و استراتژی ادامه یابد، جمهوری اسلامی در ضعیف‌ترین حالت قرارگرفته و سپس مردم با یک انقلاب، میخ تابوت رژیم را بکوبند.