دین در معنی عام خود اصولی است که بی آنها ماهیت دیگری می شود، و در هر شرایطی می ماند؛ ولی با آن اصول کار های گوناگون می توان کرد و روزافزون کرده اند
گرفتاری دین با پیشرفت، گرفتاری گاه سازش ناپذیر، تنها ناباوران را به تکاپوی بیرون رفتن از بن بست نمی اندازد. امروز اندیشه مندان دین دار یا اصلاحگران دینی از کشور های گوناگون اسلامی بیش از همیشه درگیر این مسئله اند. (از و نه در کشور های اسلامی، زیرا فضای سیاسی و به ویژه فرهنگی اجازه چنین جسارت هائی را نمی دهد و آن اندیشه مندان تقریبا همه در بیرون کار می کنند و کتاب های شان نیز عموما به زبان های اروپائی است. ترکیه و ایران البته استثنا هستند. ترکیه حکومتی عرفیگرا دارد و ایران جامعه ای عرفیگرا.) پیشینه این کشاکش به نخستین برخورد ها با اروپای مدرن برمی گردد و داستانی دراز است. ما در ایران دویست سالی است میدان جنگ دین و پیشرفت بوده ایم. و آنچه از این جنگ درازآهنگ بدر آمده پیشرفت ناقص ناهماهنگ، تاریخ ناشاد، فرصت های ازدست رفته، و دین زخم خورده و بی اعتبار شده به دست رهبران مذهبی است.
خود اینکه دین از دیرباز در چالش پیشرفت، یا دگرگونی، افتاده است و جلوه های تندی گرفتن آن را از اندونزی تا تونس می بینیم، دو گزاره را آشکار می کند. نخست، دین ناگزیر از سازگار کردن خود با پیشرفت است. دوم، چنان سازگار شدنی، با دین در تضادی نیست که رهبران مذهبی و سود برندگان از وضع موجود وانمود می کنند. آنچه دگرگونی در دین را فرا آورده چیزی جز “نگرش دینی” نیست. در معنی عام خود، دین اصولی است که بی آنها ماهیت دیگری می شود، و در هر شرایطی می ماند؛ ولی با آن اصول کار های گوناگون می توان کرد و روزافزون کرده اند. نگرش دینی رفتار ویژه ای است که اهل دین در هر زمان با دین دارند.
دین اگر مانند اسلام یا مسیحیت یک پدیده جهانی و تاریخی باشد بسیار چیز ها برای بسیار کسان است؛ موضوع نگرش ها (تعبیر ها و کارکرد ها)ی گوناگون که سراسر تاریخ از آن پر بوده است. یک نمونه نزدیک ش خرافات که در حرکت دین در تاریخ و جغرافیا، بر آن بسته می شود تا جائی که شاعر خطاب به پیامبر گفت “گر تو ببینی نشناسی ش باز.” فرایند نگرش باب روز به دین در این دو دین جهانی از فردای به صلیب کشیدن مسیح و درگذشت محمد آغاز شد. در تاریخ هردو دین به اندازه ای به نمونه های متفاوت ــ و متضاد نیز ــ بر می خوریم که سخن گفتن از راست آئینی orthodoxy را از نظر دینی می باید بی معنی دانست و تنها در بافتار (کانتکست) سیاست و قدرت بررسی کرد.
مسیح از خشونت بیزار و به حکومت بی اعتنا بود. محمد ده سالی پس از موعظه بیهوده مردمان در مکه، از تصرف مدینه و حکومت بر آن به حکومت سراسر عربستان رسید و از دسته های کوچک مسلح “غزوات” پیشاپیش یک سپاه ده هزار نفری مکه را بی جنگ از قریش گرفت. با اینهمه پاپ ها هنگامی که توانستند، حکومت کردند و لشگر کشیدند (جولیوس دوم که جوشن نبرد می پوشید و شهر ها را می گشود و از کشتار مردمان باکی نداشت مشهور است.) “علما”ی شیعه هزار سالی چنان از حکومت رویگردان بودند که تقریبا همه ادبیات شیعی به توجیه فرمانروائی حکمرانان وقت می پردازد. آنگاه در دوره قاجار کسانی از میان شان ناگهان خواستند دست از پشت پادشاه ناتوان بردارند و زمام حکومت را خود بگیرند و ولایت فقیه برقرار سازند؛ و در دوره پهلوی توانستند. (علمای سنی هیچ گاه مدعی جدی حکومت نبوده اند).
در اسلام بر خلاف مسیحیت، خود محمد پیشینه عملگرائی را در دین گذاشت. او به عنوان رهبر سیاسی و نظامی، همواره مصلحت روز را در نظر می گرفت و کامیابی های نمایان ش به همان اندازه وحی مرهون مهارت سیاسی ش بود. سنت او بهترین راهنمای همه کسانی است که بخواهند بی رویگرداندن از دین نگرش دینی خود را تغییر دهند. “سیاست ما عین دیانت ما ست” را آخوند ها از او گرفته اند. اشکال در این است که خودشان را جای او می گذارند. اصلاحگران دینی همچنین می توانند به ناسخ و منسوخ های قرآن و احکامی که صورت نهائی خود را یکباره نیافته اند بازگردند. از قرآن می توان چنانکه آمده است تر و خشک ها گرفت.
اگر یک رهبر سیاسی-مذهبی که امروز در حکومت اسلامی ایران او را بالا تر از بزرگ ترین شخصیت های مذهبی اسلام می گذارند فتوی می دهد که حکومت می تواند اصول دین را نیز تعطیل کند و صدا از کسی در نمی آید جای تردید نمی ماند که در واقع دیانت است که عین سیاست می شود؛ و منع شرعی وجود ندارد و بسته به مصلحت دولت است ــ همان Raison d’Etat ی سرد و (سینیک) که بد نامی ش دامن فرانسویان را گرفته است تنها به این سبب که در سده هژدهم فرانسه زبان دیپلماسی بود.
اسلام در هزار و چهار صد سالی که از خاور تا باختر و در سه قاره بر زندگی اجتماعات تاثیر گذاشته خود پیوسته ناگزیر از کنار آمدن با اقتضای زمان و مکان بوده است. پادشاهی اموی در اسپانیا با خلافت های دمشق و بغداد همانندی نداشت و آن خلافت ها خود دوره های متفاوت می داشتند. امپراتوری عثمانی نمونه ای از رواداری در چهارچوب اسلامی بود ــ چهارچوبی که سلطان می گذاشت. در همان زمان در امپراتوری صفوی از رواداری به بد ترین جنایات به نام دین درگذر بودند و مسیحیان را گرامی می داشتند و یهودیان و زرتشتیان را با کشتن و تهدید به کشتن به اسلام در می آوردند ــ یکی را به مصلحت سیاست خارجی؛ دیگری را به ملاحظات سیاست داخلی. در امپراتوری هندوستان گورکانی (مغول) اورنگ زیب قشری جانشین اکبر آزاد اندیش می شد.
در خود جامعه های مسلمان مردمان همه گونه رویکرد به دین را به رضای دل خود دارند. در جاوه از همزیستی اسلام و هندوئیسم اندک اندک به تروریسم و بنیاد گرائی رسیده اند و اندک اندک می کوشند که از آن برگردند. در مصر آسان گیری مذهبی در درازای دو نسل جای به خشونت و رادیکالیسم داده است. سنیان بسنی و آلبانی با ترکان نزدیک تر به خود تفاوت دارند و اروپائی ترند. اسلام در افریقا بسته به منطقه و قبیله است. از همه اینها گذشته اسلام های گوناگون هست که اگر بتوانند ریشه یکدیگر خواهند کند ــ چنانکه صفویان در ایران با سنیان کردند و اکنون آخوند ها در بلوچستان می کنند. مردمان سرزمین های آسیای مرکزی و قفقاز از اسلام همسایگان خود می گریزند و در تاجیکستان دو نگرش به اسلام که همه از تفاوت قبیله ای بر می خاست کشور را به جنگ داخلی کشاند. شیعه جمکرانی با وهابی حنبلی همزیستی دارند ولی تا هنگامی که سیاست حکم کند. هر کدام خود را برحق می دانند ولی در جهان واقع هردو هستند و نمی توان گفت یکی باید دیگری را از میان ببرد. از این نمونه های بیشمار چه می توان آموخت؟
برای مردمی مانند ایرانیان که رفتارشان با دین در همین صد سال گذشته پر فراز و نشیب از همه رنگ بوده است و همواره نیز اسلام، در اساس شیعیگری، را بخشی از هویت خود دانسته اند مرزبندی میان دین، چنانکه آخوند می گوید و “روشنفکران اسلامی|” گفته اند، با زندگی امروزین که بی خردگرائی و عرفیگرائی و انسانگرائی، بی مدرنیته، به آن نمی توان رسید آسان تر از همه است. اگر آخوند سی سال توانسته است صرفا به اتکای قدرت سیاسی خود دین را هرگونه خواست بپیچاند، جامعه آزاد پیشرفته نیز می تواند رفتاری گزینشی داشته باشد و تاکید را بر آنچه از آموزه (دکترین) دینی که با شرایط زمان سازگار تر است بگذارد. به زبان دیگر مانند همیشه نگرش دینی خود را تغییر دهد.
مردم ما مشکلی با دین ندارند. مسئله سیاسی است ــ مانند همیشه.