کوچک شمردن فعالیت‌های سیاسی در بیرون ایران کلیشه رایج بیست ساله‌ای است که نیاز به تجدیدنظر دارد. تا سخن از این فعالیت‌ها می‌رود از سی چهل سازمان سیاسی در “اپوزیسیون” می‌گویند که نمی‌توانند باهم اتحاد کنند. اما مشکل از همین‌جا و از تعریف سازمان سیاسی آغاز می‌شود. آیا هر چند تنی را می‌توان سازمان سیاسی نامید و آیا سی چهل سازمان سیاسی اصلاً می‌توانند باهم متحد شوند؟ در اتحاد ناپذیر بودن سازمان‌های سیاسی جدی که شمارشان به انگشتان یک دست هم نمی‌رسد تردید نیست. جز یک حزب، هرکدام آن‌ها گرایشی به همکاری رسمی چه رسد به اتحاد نشان دهد با انشعاب روبرو خواهد شد. با این‌همه خدمتی که این نیروهای مخالف به مبارزه با رژیم و به‌ویژه پیشبرد گفتمان و فرهنگ سیاسی و متمدن کردن بحث سیاسی کرده‌اند تا آینده‌های دور محسوس خواهد بود.
متمدن کردن بحث، درآمدی بر متمدن کردن جامعه است، یعنی چیره شدن روحیه لیبرال بر فرهنگ استبدادی و مطلق اندیش. اینکه میگوییم عقیده فلان کس محترم است منظور، خود عقیده نیست که می‌تواند بسیار سخیف و حتا جنایت‌کارانه باشد. این حق او به داشتن هر عقیده است که محترم است. با عقیده می‌باید مبارزه کرد ولی صاحب عقیده را نباید نابود کرد. رسیدن به توحش یا تمدن، از همین‌جا سر می‌گیرد. در دو سوی اختلاف بر سر بزرگ‌ترین داوها و ژرف‌ترین تفاوت‌هاست که یا می‌توان به توحش فروافتاد ـ چنانکه ما در بخش بزرگ تاریخ همروزگار خود بوده‌ایم ـ یا به یک جامعه امروزی کثرت‌گرا (پلورالیست) ارتقا یافت که منافع و نظریات گوناگون باهم در رقابت و همزیستی‌اند. نشانه‌های بحث متمدن پیش از همه شناختن حق برابر همه طرف‌هاست، همه طرف‌هایی که به‌حق برابر اعتقاد دارند. در بسیاری کشورها، با اعتبارنامه خدشه‌ناپذیر دمکراتیک، تبلیغ درباره عقاید معینی ـــ فاشیسم، بنیادگرائی و اصولاً مذهب سیاسی ــ در قانونی که به شیوه دمکراتیک گزارده شده ممنوع است. این ممنوعیت برای حفظ آزادی‌ها و حقوقی است که در اعلامیه جهانی حقوق بشر آمده است؛ مکانیسم دفاعی دمکراسی در برابر سوءاستفاده گرایش‌های سیاسی و مذهبی توتالیتر از آزادی‌هایی است که کمر به نابودی‌شان بسته‌اند.
حق داشتن عقیده‌های گوناگون با خود، روحیه تفاهم می‌آورد ــ متقاعد کردن بجای حذف کردن ــ و هنگامی که توافق به دست نیامد، موافقت‌کردن بر موافقت نکردن، که خود درجه‌ای از تفاهم است. این عبارت که نخستین بار در فرهنگ سیاسی لیبرال بریتانیا سکه زده شد، از سوی یک حزب سیاسی (مشروطه ایران) به واژگان سیاسی فارسی راه‌یافته است که به مخالفان خود این جایگزین را ـ در برابر وحدت کلمه یا دشمنی تا پایان ـ عرضه می‌دارد. موافقت‌کردن بر موافقت نکردن به معنی تفاوت گذاشتن میان مخالفت با دشمنی است. مخالف کسی است که هر چه هم ناخوشایند، می‌توان با او همزیستی داشت. دشمن کسی است که هستی انسان را تهدید می‌کند و یا اوست یا ما، مانند جمهوری اسلامی. چنین روحیه‌ای در فضای بیمار سیاست ایران که هر اختلاف‌نظر تاکتیکی نیز تا نابودی یک یا هر دو طرف می‌تواند کشیده شود، ممکن است بیش از اندازه دور از ذهن و آرمانی جلوه کند. ولی دست‌کم یک حزب سیاسی ده سال است آن را موعظه و عمل می‌کند.
بخش گسترده‌ای از چپ، چپ تراژیک اصلاح‌نشده، به گرایش لیبرال هوادار پادشاهی نگاه می‌کند ولی همان تصویر ذهنی خودش را در آن می‌بیند؛ سخن آن را می‌کوشد نشنود و اگر هم به‌ناچار بشنود، در گوشش همان است که خود می‌خواهد. در کشورهای پادشاهی دمکراتیک و پارلمانی دو دهه است نشسته است و بازمی‌گوید پادشاهی یعنی دیکتاتوری؛ و جامعه ایرانی تنها در یک جمهوری می‌تواند از نهادهای دمکراتیک نگهداری کند، و هر شکل دیگر حکومت دمکراتیک از رشد اجتماعی آن بیرون است. پیشینه پادشاهی در این زمینه برهان قاطع اوست، ولی نه پیشینه غیر دمکراتیک خودش را به یاد می‌آورد و نه سهم خود و دیگران را در گرداندن جمهوری اسلامی به هیولای خون‌خواری که از روز نخست می‌شد دید، می‌شناسد. بخش مهمی از راست، راست نستالژیک اصلاح‌نشده، از آن‌سو به کسانی که در پی درآوردن سیاست ایران از میدان جنگ مذهبی شصت‌ساله چپ و راست‌اند و از همراهی و زمینه‌های مشترک با مخالفان خود دم می‌زنند، به خشم می‌افتد و بی‌آنکه خود بداند، در ترکیبی از مرده‌پرستی و دید مذهبی سیاه و سپید؛ شخصیت پرستی به‌عنوان فلسفه سیاسی؛ و شخصیت کشی به‌عنوان شیوه مبارزه، فریاد خیانت سر می‌دهد و همانندی‌های فراوان خود را با حزب‌الله به نمایش می‌گذارد.
ولی آن‌ها که تا هر جا توانسته‌اند سیر دگرگشت جامعه ایرانی را رو به آزادی دنبال کرده‌اند از تکان‌های عصبی بازماندگان یک دوران روبه‌مرگ باکی ندارند. پیام آن‌ها پیام پیشرفته‌ترین عناصر جمعیت ایران است و امروز برخلاف یک نسل پیش، پیشرفته‌ترین عناصر جمعیت ایران دست بالاتر رادارند. نگرش مذهبی درست است در همه جلوه‌های چپ و راستش رو به نابودی است. نمی‌باید پنداشت که روحیه مذهبی را تنها در اسلامیان می‌توان یافت. چپ و راست اصلاح‌نشده ایران با خرد گریزی و پناه بردن به اسطوره‌ها، و خشکی در اندیشه و خشونت در عمل (هر جا دستش برسد) تفاوت بنیادی با اسلامیانی که با آن‌ها در جنگی مرگبار است ندارد. ایرانیان، حتا مردم معمولی، با آزادمنشی خود به‌خوبی آماده پشت سر گذاشتن جهان فروبسته دوران شصت‌ساله جنگ مذهبی در سیاست ایران، هستند. ما این را در استقبالی که از موضع‌گیری‌های حزب مشروطه ایران در لغو مجازات اعدام، پایان دادن به جرم سیاسی و اقلیت به معنی حقوقی، و خشونت‌زدایی از سیاست ایران (تشکیل دادگاه‌های محکومیت بدون مجازات پس از سرنگونی رژیم) شده است بهتر دیدیم.
پایان دادن به جرم سیاسی و اقلیت حقوقی، دو نشانه دیگر فرهنگ پیشا مدرن را از سیاست ما پاک می‌کند. جرم سیاسی اصلاً معنی ندارد که ”آزادیخواهان”ی در درون و بیرون ایران می‌خواستند تعریفش کنند. جرم سیاسی درواقع به معنی دگراندیشی است، تفاوت داشتن با گروه حاکم است، و به همین دلیل بستگی به زمان و مکان دارد. آنچه امروز جرم است فردا می‌تواند سند افتخار باشد. ما به یک جامعه شهروندی می‌اندیشیم که در آن هیچ گفتار و کرداری مگر به‌موجب قانون دمکراتیک جرم نیست و فرد می‌تواند هر عقیده‌ای داشته باشد و هر تصمیم سیاسی بگیرد. به همین ترتیب اقلیت به معنی تبعیض حقوقی در چنان جامعه‌ای جایی ندارد. (در ایران زنان به این معنی بزرگ‌ترین اقلیت بشمار می‌روند.) ارزش این پیشرفت‌ها را بهتر از همه در یک فرض محال می‌توان دریافت. اگر بیست‌وشش سالی پیش در میدان سیاست ایران حتا یک گرایش سیاسی چنین گفتمانی را نمایندگی می‌کرد!